Kraj rimskog Zapada
„Poslednji pravi Rimljanin“
Konstancijevo uzdizanje za avgusta nikada nije prihvaćeno u Konstantinopolju, ali je taj konflikt brzo prevaziđen pošto je Placidijin muž umro već 2. septembra 421. godine. Gala Placidija, sada majka malog Valentinijana, pokušala je da obezbedi nasleđivanje prestola svom sinu, ali je 422. proterana i sklonila se u Carigrad na dvor Teodosija II. Bezčedni Honorije je umro 15. avgusta 423. godine i njegova smrt je dovela do novih bespoštednih borbi koje su praktično potrle sve tekovine Konstancijevih pregnuća.
Kako u Raveni više nije bilo predstavnika stare Teodosijeve dinastije, za cara je izabran visoki predstavnik birokratije Jovan, ali je njegov izbor odbio da prihvati namesnik dijeceze Afrike, Bonifacije, a zatim i istočnorimski car Teodosije II. Teodosije je potom poslao vojsku u Ravenu koja je zbacila uzurpatora Jovana, a zatim je Valentinijan III 23. oktobra 425. proglašen za avgusta Zapada u Rimu. Čitava akcija je bila prava demonstracija jedinstva Rimskog carstva i Teodosijeve dinastije. Međutim, tri dana po pogubljenju uzurpatora, u Italiji se pojavio vojskovođa Aecije koga je Jovan poslao po pomoćne hunske odrede. Aecije, koji je nekada boravio kao talac među Gotima a zatim i Hunima, raspustio je svoje saveznike i zauzvrat je dobio položaj vrhovnog zapovednika rimske vojske u Galiji (Magister militum per Gallias). Gala Placidija je pokušala da vlada kao regent u ime svog maloletnog sina, i u tom cilju je da održavala ravnotežu među suprostavljenim vojskovođama. Međutim, kada je Aecije 433. porazio i poslednjeg među rivalima, carica je bila prinuđena da mu da počasnu titulu patricija i proglasi ga za vrhovnog komandanta rimskih vojski Zapadnog carstva. Od tog trenutka, pa do svoje smrti 454. godine, Aecije je de facto bio vladar Zapadnorimskog carstva.
Dok su Rimljani u periodu nakon Konstancijeve smrti utonuli u period međusobica, varvarska plemena su preduzela inicijativu. Vizigoti su se u dva navrata pobunili, 427. i 439., ali je u oba navrata Aecije uspeo da ih porazi i primora na poštovanje sporazuma iz 418. godine. Franci i Alamani su odbačeni na levu obalu Rajne, a Burgundi, koji su se naselili u okolini Vormsa, su ponovo uz pomoć Huna, 437. potučeni u borbi koja je odnela živote njihovog kralja Gundahara i oko 20 000 ratnika. Nakon stradanja, koje će poslužiti kao istorijska osnova čuvenog srednjovekovnog Epa o Nibelunzima, Burgunde je Aecije naselio u okolini Ženevskog jezera 443. godine. Zauzvrat, pomoć koju su Huni pružili Carstvu plaćena je tako što im je prepuštena dijeceza Panonija, odnosno rimske teritorije između Tise i Save. Međutim, u Galiji i Italiji Aecije je uspevao da nadvlada varvare i održi teško opterećeno carstvo, ali kada su Vandali i Alani zauzeli Afriku Zapadnom rimskom carstvu je zadat do tada najteži udarac. Po vođstvom Gejseriha Vandali i Alani su 429. prešli Gibraltarski moreuz i do 439. su zauzeli najbogatije rimske provincije Afrike, Afriku Prokonzularis, Bizancenu i istočnu Numidiju, kao i Kartaginu, najveći grad zapadnog Sredozemlja posle Rima. Pad Afrike je ostavio Italiju i Rim bez dragocenih isporuka žitarica a carsku blagajnu bez lavovskog dela godišnjeg budžeta. Aecije je sada u pomoć pozvao istočnorimskog cara Teodosija II i početkom 441. udružena flota dva carstva, koja je brojala preko hiljadu brodova, se okupila na Siciliji. Međutim, kako su Huni ozbiljno zapretili Vizantiji vojna akcija je prekinuta pre samoga početka i Gejserih je 442. priznat za prijatelja i saveznika. Zapadnorimsko carstvo je povratilo kontrolu nad dalekom Mavretanijom i delom Numidije, ali su u rukama Vandala ostali plodni i bogati delovi Afrike. Gejserih je ipak morao da se obaveže na danak u žitu i da pošalje svog sina Huneriha kao taoca u Ravenu.
„Bič Božiji“
Huni, koji su u prvim decenijama 5. veka Rimljanima bili poznati kao pljačkaši i najamnici, su negde oko 433. ujedinjeni pod vlašću dvojice braće, Blede i Atile. Već 441. Huni su razorili Viminacijum i Singidunum i u svojim upadima su stigli sve do okoline Carigrada. Novina za Rimljane bila je ta što su Huni, za razliku od drugih varvara, dobro poznavali korišćenje opsadnih sprava što im je omogućavalo da zauzimaju velike i dobro utvrđene gradove rimskog Balkana. Atila je 443. uklonio brata i računa se da je već tada vladao nad raznorodnim varvarskim plemenima (Goti, Skiri, Sarmati, Sloveni…) od Dunava do Kavkaza. Ukratko, Atilino carstvo bilo je dotada neviđena varvarska imperija u kojoj su Huni bili samo jedan, ali presudan i vladajući faktor. Atila je neizmenično pljačkao Balkan i terao istočnorimski dvor da stalno povećava visinu danka. Najzad, 450. Teodosija je nasledio njegov zet Marcijan koji je prkosno odbio da dalje plaća danak hunskom kralju. Kako je na Balkanu malo toga ostalo za pljačku, a kako se Huni bez flote nisu mogli prebaciti u bogatu Malu Aziju, Atila je rešio da pokrene pohod na Zapadno rimsko carstvo. Po jednoj od verzija događaja, Valentinijanova sestra Honorija je odbila da se uda za senatora koga joj je brat odredio te je Atili poslala svoj pečatni prsten i molbu da je zaštiti. Hunski kralj je ovaj incident protumačio kao bračnu ponudu i zatražio je na ime miraza pola carstva. Istovremeno, pisao je Aeciju, koji mu je verovatno bio stari poznanik, da dolazi da kazni neprijatelje carstva.
Atila je okupio ogromnu varvarsku vojsku koju sem Huna činili i Goti, Heruli, Skiri, Gepidi i mnogi drugi, dok je Aecije takođe okupio šarenoliku vojsku u kojoj jer bilo Rimljana, Burgunda, Salijskih Franaka, Kelta iz Bretanje, a kojoj se, uz posredovanje galskog senatora Avita, pridružio i vizigotski kralj Teodorik I sa svojim ljudima. U aprilu 451. Atilina vojska je upala u Galiju, razorila nekoliko gradova na severozapadu i zatim pokušala da zauzme Orlean kako bi obezbedila siguran prelazak preko Loare. Aecije je prekinuo opsadu i zatim krenuo u gonjenje Atiline vojske ka istoku. Na Katalaunskim poljima, verovatno nedaleko od današnjeg grada Troa, došlo je do teške bitke između dve vojske sa neodlučnim ishodom. Rezultat bitke bio je dalje Atilino povlačenje, ali i Aecijevo pristajanje da ne goni dalje Hune koji su mu u toliko ranijih prilika bili korisna protivteža drugim varvarima. Huni su se neometano vratili u Panoniju i Atila je već naredne godine upao u Italiju. Pohod na Italiju 452. pretvorio se u niz opsada i Atilini ratnici su razorili nekoliko velikih gradova uključujući i carske rezidencije Akvileju i Milano. Atili se otvorio put ka Rimu ali je ubrzo primio visoko rimsko poslanstvo u čijem je sastavu bio i papa Lav I. Hunski kralj je primio bogatu otkupninu i pristao je da se povuče u Panoniju. Po hroničaru Hidaciju tokom dugih opsada u Atilinoj vojsci se pojavila epidemija a njegove ratnike je redovno uznemiravao Aecije čiju su vojsku pojačali istočnorimski vojnici koje je poslao Marcijan. Atila se ponovo vratio u Panoniju i početkom 453. je umro posle jedne od njegovih brojnih bračnih proslava.
Između Tolose, Kartagine i Carigrada
U trenutku Atiline smrti zapadnorimski dvor više nije kontrolisao Britaniju, oko dve trećine Hispanije, koju su u to vreme zauzeli Svevi, delove Galije koji su kontrolisali Vizigoti i Burgundi i severnu Afriku kojom su zavladali Vandali i Alani. Atilu su nasledila bar tri sina i ubrzo su hunsku prevlast odbacili Gepidi. Po Jordanesu, istoričaru iz 6. veka, posle poraza u bici na inače neindifikovanoj reci Nedau, Huni su se povukli sa srednjeg Dunava. Atilini naslednici su i dalje povremeno ugrožavali rimsko Podunavlje, ali sada su bili u stalnom sukobu sa raznim prethodno potčinjenim varvarskim narodima. Nestanak varvarske imperije u srednjoj Evropi ponovo je pokrenuo proces daljih seoba delimično i u pravcu rimskih teritorija.
Nestanak moćnog neprijatelja i čestog saveznika uticao je i na promenu Aecijeve sreće. Pod uticajem senatora Petronija Maksima, Valentinijan III je svojom rukom ubio Aecija 21. ili 22. septembra 454. godine. U carevim očima, bez hunskog pritiska, Aecije više nije bio neophodan. Atentat je samo pokrenuo novi krug borbe oko vlasti u Rimu u toku kojih su dvojica Aecijevih telohranitelja ubili cara Valentinijana 16. marta 455. godine. Time je na Zapadu nestalo legitimne Teodosijeve dinastije i senator Petronije Maksim je dan po ubistvu cara nasledio presto. Novi car je odmah poslao Avita u Galiju da zatraži vojnu pomoć od vizigotskog kralja Teodorika II. Bila je to potpuna negacija Konstancijeve i Aecije politike stalnog pritiska na Vizigote kao potencijalno najveću opasnost po zapadno carstvo. Vizigoti su tako promovisani u glavne carske saveznike i izvor vojne moći. Druga greška koju je Petronije Maksim učinio bio je da nasilno oženi Valentinijanovu udovicu i njenu ćerku Eudokuju uda za svog sina. Kako je Eudokija već bila verena za vandalskog princa Huneriha njegov otac Gejserih je okupio brojnu flotu i najavio da dolazi u Rim da ispravi uvredu nanesenu časti njegove porodice. Na vest da Vandali dolaze Petronije Maksim je pokušao da pobegne iz Rima, ali ga je na izlazu iz grada 31. maja, posle samo dva i po meseca vladavine, kamenicama ubila razbesnela svetina. Pred Gejseriha, koji se istog dana iskrcao na ušću Tibra, izašao je ponovo papa Lav I i zamolio varvarskog kralja da poštedi grad razaranja i ubijanja i zadovolji se pljačkom. Gradske kapije Rima su otvorene Vandalima 2. juna i Večni grad je podvrgnut tronedeljnoj pljački. Gejserih je sa sobom u Kartaginu poveo caricu Eudoksiju i njene dve ćerke od kojih je Eudokija kasnije udata za Huneriha. Njegovi ratnici su sa sobom odneli bogat plen pre svega u vidu svih rezervi zlata, srebra i bronze koje su se mogle naći u Rimu. Termin vandalizam, koji se obično povezuje sa Gejserihovom pljačkom Rima, pojavio se tek 1794. godine u francuskom jeziku
Kada su vesti o propasti Petronija Maksima stigle u Galiju, Avit se proglasio za cara na Teodorikovom dvoru u Bordou. Galski senatori su u Arlu 9. jula 455. prihvatili Avita za cara i on je nakon toga trijumfalno kreneo u Italiju u pratnji vizigotskih ratnika. U strahu od Vizigota dvojica najuticajnijih vojskovođa u Italiji, Majorijan i Ricimer su prihvatili izabranika jednog varvarskog kralja a Teodorik II je uspeo i u onome što nije pošlo za rukom ni Alarihu ni Ataulfu. Sa druge strane, Teodorik je sada dobio odrešene ruke da ratuje protiv Sveva u Hispaniji. Vizigoti su teško opustošili Pirinejsko poluostrvo i potisli Sveve na sam severozapad Hispanije. Teodorik je time proširio svoju vlast na zapadni deo Hispanije. Slično su učinili i Burgundi koji su zauzeli dolinu Rone sve do Liona, a Gajserih je osvojio Mavretaniju, Numidiju i Tripolitaniju, kao i Korziku, Balearska ostrva i Siciliju. Avit, koji je u Italiji bio prokazan kao štićenik Vizigota, nije bio priznat za cara od strane istočnorimskog dvora. Dok je Teodorik vojevao po Hispaniji, Avit je ubijen sredinom 456. godine.
Ricimer, po ocu Svev, a po majci unuk vizigotskog kralja Valije, sada vrhovni zapovednik zapadnorimske vojske (magister militum) je podržao svog rimskog kolegu Majorijana koji je 1. aprila 457. proglašen za cara posle dužeg perioda tokom koga je istočnorimski car Lav I formalno bio vladar jedinstvenog carstva. Ovoga puta, vizantijski car je priznao Majorijana za savladara i priznanje je obeleženo tako što je Majorijan 28. decembra proglašen za cara po drugi put. Izgleda da je glavni cilj Majorijanove vladavine bio da preotme Afriku Vandalima i u tom cilju je pokušao da obnovi rimsku vlast u južnoj Galiji i Hispaniji odakle je želeo da pokrene pohod na Vandale. Iako je Majorijan naterao Vizigote i Burgunde na popuštanje i ponovo ih prisilio na poštovanje savezničkih odnosa, njegovi planovi o pohodu na Afriku nisu se ostvarili. Zapovednik rimske vojske u Iliriku Marcelin je u leto 461. oterao Vandale sa Sicilije, a rimska flota od oko 300 brodova razmeštena je u hispanske luke od Nove Kartagine (danas Kartahena) do Ilike (danas Elče). Prepredeni Gejserih je ipak prozreo iz kog pravca je planiran glavni napad i vandalska flota je napala i spalila rimske brodove i pre nego što su isplovili ka Africi. Poražen pre prave bitke, Majorijan je krenuo nazad u Italiju ali je 2. avgusta na putu uhapšen od strane Ricimerovih pristalica i lišen carskih insignija. Majorijan je izgubio podršku senatora koje je pokušao da oporezuje kako bi stekao veća sredstva za svoje vojne planove. Ricimer ga je svrgao upravo kada je Majorijan raspustio galske odrede i pogubio pet dana kasnije.
Konačan pad
Novi zapadnorimski car postao je 19. novembra 461. Libije Sever, isključivo zahvaljujući Ricimerovoj volji. Protiv ovakvog izbora pobunio se vrhovni zapovednik rimske vojske u Galiji, Egidije, stari Majorijanov saborac, a i Lav I je odbio da prizna Severa. Najzad, i Gejserih je istakao svog kandidata za presto, Olibrija koji je bio Hunerihov pašenog. Da bi naterao Ricimera da prihvati Olibrija i usput osvojio još koju teritoriju, Gejserih je redovno pljačkao obale Italije. Da bi se održao na vlasti, Ricimer je bar morao da uspešno brani Italiju a za to mu je bila potrebna pomoć istočnorimskog cara. U novembru 465. Libije Sever je uklonjen i otpočeli su dugotrajni pregovori između Ricimera i Lava I.
Tek 12. aprila 467. godine za cara je proglašen istočnorimski vojskovođa Antemije, Marcijanov zet i nekadašnji Lavov protivkandidat. Ubrzo, Antemije je stigao u Italiju u pratnji Marcelinovih ilirskih odreda. Ricimer je postao Antemijev zet i istočnorimski dvor je ispraznio riznicu i uložio 103 000 funti zlata (oko 46 tona) kako bi isfinansirao pohod na Vandale. U junu 468. flota od 1 100 brodova sa oko 30 000 vojnika je isplovila iz Carigrada pod komandom Lavovog šuraka Vasiliska. U isto vreme, Marcelin i njegovi odredi iz Ilirika su ponovo zauzeli Siciliju a zatim i Sardiniju. Sve zajedno, rimska vojska je mogla brojati oko 50 000 ljudi pod oružjem. Vasiliskov plan bio je najverovatnije da zauzme grad Utiku i odatle pokrene napad kopnom na vandalsku prestonicu Kartaginu. Rimska flota se usidrila kod rta Bon, ali je, baš kao i 461, Gejserrih stupio u akciju i pre nego što je Vasilisk imao priliku da ostvari svoj plan. Vandali su, koristeći povoljan vetar koji je duvao sa severoistoka, zapalili nekoliko brodova koje su zatim poslali u pravcu rimske armade. Po Prokopijevom opisu ekspediciju je zadesila prava katastrofa, veliki broj brodova je zahvatio plamen, deo vojnika i mornara se podavio, a deo dopao zarobljeništva. Vasilisk je pobegao nazad u Carigrad i izmolio oproštaj zahvaljujući svojoj sestri, carici Verini. Istočnorimska riznica bila je potpuno iscrpljena i tek ju je svojom ekonomičnom finansijskom politikom oporavio i napunio car Anastasije I početkom 6. veka.
Neuspeh rimskog pohoda na Vandale 468. danas se smatra događajem koji je konačno zapečatio sudbinu Zapadnog rimskog carstva. Antemije je sada vladao samo Italijom i Sicilijom direktno, dok je carsku vlast priznavala i severna Galija pod upravom Egidijevog sina Sijagrija. Negde oko 460. rimska vlast je postepeno prestala da se oseća i u provinciji Norik, između Alpa i Dunava. Po Žitiju Svetog Severina, koju je monah Eugipije sastavio oko 510. godine, kada je novac iz carske riznice prestao da pristiže rimska vojska u Noriku je počela postepeno da se osipa. Profesionalni vojnici su tako postali zemljoradnici i zanatlije koje su još uvek žilavo branili svoje naseobine od varvarskih pljačkaša. Neki gradovi su pak vremenom prihvatili vlast i zaštitu kralja Rugijaca, ali su drugi bili stalna meta napada Alamana, Herula i Ostrogota. Po rečima hagiografa, do Severinove smrti 482. samo su retki rimski gradovi opstali dok su lokalni Romani često preseljavani u skladu sa potrebama varvarskih vladara. Prilike u Noriku verovatno se primeniti kao ilustracija događaja u drugim delovima rimskog zapada. Bilo kako bilo, Antemije više nije bio u prilici da brani rimske teritorije severno od Alpa. Teodorikov brat Eurih je iskoristio krah pohoda na Afriku i već 469. je proširio vlast Vizigota sve do reke Loare na severu. Veliki gradovi poput Arla i Marselja još uvek su bili van domašaja varvara, ali ih je Eurih opseda praktično svake godine. Do 473. godine Vizigoti su zauzeli i mediteranski obalu Hispanije. Antemijev poslednji pokušaj da organizuje pohod na Vizigote završio se porazom 471. godine. Nakon toga, Ricimer se i definitivno okrenuo protiv Antemija, opseo ga u Rimu i na kraju pogubio 11. jula 472. godine.
Kako je njegov štićenik bio u nevolji, Lav je poslao Olibrija u Italiju da pokuša da posreduje između cara i Ricimera. I pre nego što je Antemije zvanično zbačen, Olibrije je aprila 472. proglašen za cara. Nakon toga Antemije je svrgnut i ubijen, ali se to pokazalo kao poslednji Ricimerov trijumf pošto je moćni vojskovođa umro 18. avgusta. Olibrije ga nije zadugo nadživeo pošto je umro od hidropsije 2. novembra iste godine. Ricimerov položaj i ulogu sive eminencije je nasledio njegov sestrić Gundobad, burgundski princ. Njegov izbor pao je na Glicerija, komandanta garde domestika (comes domesticorum). Glicerije je proglašen za cara 3. marta 473. godine, ali je ubrzo ostao bez najjačeg oslonca pošto je Gundobad najkasnije početkom 474. napustio Italiju kako bi učestvovao u borbi za burgundski presto nakon što je njegov otac Gundioh umro. Glicerijev uspon nije prihvaćen u Carigradu i već vremešni Lav I je odobrio zapovedniku ilirske vojske Juliju Nepotu, Marcelinovom sestriću, da zauzme zapadnorimski tron. U leto 474. Julije Nepot se iskrcao u rimskoj luci Ostiji i zatim bez borbe ušao u Rim i naterao Glicerija da napusti presto. Glicerije je morao da prihvati položaj episkopa Salone (današnji Split) u Dalmaciji.
Sa druge strane, varvarska kraljevstva Zapada su učvrstila tokom rimskih sukoba i Julije Nepot je 474. priznao Eurihu sva osvajanja u Galiji i Hispaniji. Nepot je prepustio gradove koji su se dugo opirali Vizigotima u zamenu za Provansu. Iste godine, Lav je priznao Gejserihova osvajanja čime se Vizantija praktično odrekla daljih poduhvata na Zapadu. U samoj Italiji, Nepot kao istočnjak nije bio preterano popularan i 28. avgusta 475. je napustio Italiju i vratio se u Dalmaciju pod pritiskom zapovednika vojske Oresta, bivšeg Atilinog sekretara. Orest je zatim 31. oktobra 475. proglasio svog sina Romula za cara. Novi avgust Romul bio je tek dečak od oko deset godina i zbog toga je ostao upamćen pod deminutivom Avgustul. Orestov prevrat nije prihvaćen ni u Konstantinopolju ni u galskom Soasonu gde je Sijagrije nastavio da kuje novac u ime Julija Nepota koji je sada vladao samo Dalmacijom. Orest je uspeo da svrgne Nepota, ali novca za isplatu vojske koja je izvela puč nije bilo. Varvarski odredi Skira i Rugijaca, koji su stupili u rimsku službu nakon raspada Atilinog carstva, tražili su da im se bar raspodeli zemlja u Italiji. Orest je odbio da sprovede naseljavanje varvarskih najamnika u Italiju, starom središtu carstva, ali je zauzvrat došlo do pobune predvođene skirskim poglavarom Odoakarom. On je prvo savladao Oresta kod Placentije 28. avgusta, a zatim i njegovog brata Pavla 4. septembra 476. godine. Mladi Romul Avgustul je svrgnut i interniran na jedno imanje u Kampanji.
Pošto je obezbedio svoje ratnike Odoakar je poslao delegaciju senatora u Konstantinopolj caru Zenonu. U isto vreme Zenon je primio i poslanstvo poluzaboravljenog Julija Nepota. Rimski senatori su smatrali da nema potrebe da se imenuje zapadni car i izjavili su da prihvataju Zenonovu vlast. Istočnorimski car je prihvatio njihov predlog da imenije Odoakra za patricija, u stvari carskog namesnika Italije. Dogovor je predviđao da Julije Nepot ostane zapadnorimski car i čak je nagoveštavao mogućnost njegovog povratka u Italiju. Odoakar je ipak bio protiv takvog rešenje i Nepot je u proleće 480. navodno otrovan po Odoakarovom nalogu. Trovanje je obavio episkop Salone Glicerije koji je sada nagrađen mestom arhiepiskopa Milana.
Sa smrću Julija Nepota završen je niz zapadnorimskih careva. Ipak, svrgavanje Romula Avgustula je smatrano za preloman trenutak počevši od Prokopija koji je svoju naraciju o istoriji Italije započeo sa događajima iz 476. godine.
