Konačna podela
Početak Velike seobe
Posle kratke vladavine cara Jovijana, oficiri okupljeni u Nikeji su izabrali za cara Valentinijana I. Već prilikom ceremonije prihvatanja carske dužnosti 26. februara 364. vojnici su zapretili pobunom, ali ih je Valentinijan umirio tako što im je obećao da će imenovati savladara kako bi se izbegao građanski rat u slučaju njegove prerane smrti. Valentinijan je ispunio obećanje tako što je u Carigradu 28. marta iste godine proglasio svog mlađeg brata Valensa za avgusta-savladara. Nešto kasnije, braća su u blizini Naisa (današnjeg Niša) podelili carstvo i administrativno osoblje na dva dela, a zatim u Sirmiju i mobilne vojne jedinice. Najzapadnije teritorije kojima je Valens vladao bile su Trakija u Evropi i Kirenaika (današnja Libija) u Africi. Valentinijan je na Rajni vodio dugu i uspešnu borbu sa Alamanima, ali je najposle umro u Brigecionu (današnji Komoran u Slovačkoj) 375. godine od posledica pucanja krvnog suda. Nasledio ga je već dezignirani naslednik, sin iz prvog braka, Gracijan, ali, kako je on bio u dalekom Triru, oficiri su uredili da se pred panonsku vojsku iznese četvoromesečni Valentinijan II, sin pokojnog cara iz drugog braka. Rascep u vojsci je sprečen i mladi Gracijan je vladao u slozi sa namesnicima još mlađeg Valentinijana kome su prepuštene Italija, Ilirik i Afrika.
Međutim, veliki udarac za rimski svet je došao sa istoka gde su od sredine 4. veka gotska plemena bila u stalnom pomeranju pod pritiskom nomadskih Huna koji su pristigli u krajeve severno od Crnog mora. Huni su pokorili razne gotske grupe, kao i Sarmate, Alane i druge narode. Gotski poslanici su od Valensa, koji je bio trajno umešan u rat sa Persijom, zatražili da ih primi na teritoriju Carstva. Valens je 376. dozvolio i pleme Tervinga je prešlo Dunav i naselilo se u Trakiji. Za njima su, suprotno dogovoru, sledili i Grejtunzi i jedan deo Alana. Prilike su se otele kontroli, naročito kada su se Goti, zbog mahinacija lokalnih rimskih velikodostojnika, pobunili 377. i počeli da pljačkaju Balkan. Valens je požurio sa istoka i, ne čekajući dolazećeg sinovca Gracijana, 9. avgusta 378. je ušao u otvorenu bitku kod Hadrijanopolja (danas Jedrene na granici Bugarske i Turske). Ishod bitke bio je katastrofalan pošto su Goti uništili čitavu rimsku vojsku i ubili cara. Posle ovog nezapamćenog poraza, Gracijan je za svog istočnog kolegu imenovao iskusnog vojskovođu Teodosija. Tokom dugotrajnog Gotskog rata, Teodosije I je na kraju umirio Gote diplomatskim a ne vojnim sredstvima. Po sporazumu od 3. oktobra 382. godine Goti su kao rimski saveznici naseljeni u dijecezi Trakiji i zauzvrat su morali da Rimljanima šalju vojne odrede. Novina je bila što su ovi saveznici bili naseljeni na teritoriji carstva, što su živeli po svojim zakonima i ratovali pod komandom svojih poglavara.
Varvari i episkopi
Sa Teodosijem počinje i odlučujući zaokret u hristijanizaciji Rimskog carstva. Naime, hrišćani su u prva tri veka nakon Hrista bili naročito brojni u istočnim provincijama carstva, dok su veće zajednice na Zapadu postojale u velikim gradovima poput Rima, Kartagine i Lugdunuma, kao i u mediteranskim provincijama. Konstantin Veliki je posle 312. primio hrišćanstvo i obustavio sve progone. Kada je carstvo ujedinjeno pod njegovom vlašću 324. godine organizovan je, pod carskim pokroviteljstvom, Prvi vaseljenski sabor u Nikeji koji je doneo niz odluka koji su se ticali dogmatskih i disciplinarnih pitanja pošto je dotada hrišćanska crkva funkcionisala u teškim uslovima. Kao posledica ovog nejedinstvenog razvoja u crkvi se javilo i različitih teoloških i različitih disciplinarnih tumačenja (npr. kojim danima treba postiti). Najznačajnije teološko pitanje Nikejskog sabora bilo je pitanje arijanstva, učenja Arija iz Aleksandrije, koje je osuđeno kao jeretičko. Iako su kasniji carevi poput Konstancija II i Valensa prihvatili arijanstvo i silom pokušali da nametnu jedinstvo crkvi, ovo učenje je do kraja 4. veka prestalo da uživa podršku unutar carstva. Međutim, prvo Goti, a zatim i drugi varvarski narodi poput Vandala i Burgunda su primili hrišćanstvo u arijanskom vidu čime je došlo i do nove podele na liniji Rimljani-varvari.
Konstantin je učinio još jedan presedan pošto je određene sudske instance poverio hrišćanskim episkopima koji su time stekli i svetovnu moć. Pored toga, hrišćanska crkva je dobila pravo da prima poklone i zaveštanja čime je ubrzo dobila i veliku ekonomsku moć. Najzad, sam Konstantin je započeo praksu carskog mešanja u teološka i disciplinarna pitanja, što je u praksi značilo da će se carska vlast zakonskim merama boriti protiv sledbenika učenja koje bi crkva proglasila za jeretička. Sa druge strane, Konstantin je započeo i tradiciju zadužbinarstva odnosno izgradnje crkava, i nešto kasnije, i manastira. Do kraja 4. veka, samo je još jedan car, Konstantinov sinovac Julijan, bio pristalica tradicionalnog paganstva.
Na zapadu međutim pagani su bili daleko brojniji i, što je bilo još važnije, politička elita oličena u rimskom senatu se uglavnom držala tradicionalne rimske vere. Gracijan je tako, na nagovor uticajnog episkopa Ambrozija Milanskog, 382. naredio uklanjanje drevnog oltara Pobede iz senatske većnice i ukinuo je državne subvencije paganskim kultovima. Na žalbu senatora, car je odgovorio tako što je odbacio tradicionalnu titulu rimskog prvosveštenika (pontifex maximus) i prepustio je episkopu grada Rima tj papi. Nešto ranije, Teodosije je u Carigradu maja 381. sazvao Drugi vaseljenski sabor koji je još jednom osudio arijanstvo. Međutim, najtrajnija posledica sabora bilo je uspostavljanje hijerarhije episkopija unutar hrišćanske crkve po kojoj je posle rimskog episkopa, koji je uživao prednost kao naslednik glave apostola, sv. Petra, sledio episkop nove carske prestonice Konstantinopolja (koju je po legendi osnovao Petrov brat, sv. Andrija Prvozvani).
Bez podrške senata, a ubrzo i vojske, Gracijan je 383. ubijen u sukobu sa Magnusom Maksimom, zapovednikom britanskih legija. Nakon toga, Valentinijanov vojskovođa franačkog porekla, Bauton, je uspeo da blokira alpske prevoje i nova uzurpacija je razrešena diplomatijom. Magnus Maksim je priznat za zapadnog avgusta čiju su vlast priznale Britanija, Galija, Hispanija i Afrika. Kada je 387. avgust zapada prekršio dogovor i napao Italiju, mladi Valentinijan i njegova majka su pobegli Teodosiju u Solun. Nakon niza tečkih borbi na Balkanu, Teodosije je, uz pomoć gotskih odreda, uspeo da porazi i pogubi Magnusa Maksima kod Akvileje 388. godine. Nakon toga Teodosije se zadržao na Zapadu sve do 391. do kada je važne položaje prepustio svojim ljudima. Njegova poseta Zapadu bila je značajna iz nekoliko razloga. Prvi je bio to što se pokazalo da je u carskom kolegijumu istočnorimski vladar jači partner koji svoj izbor savladara može da nametne Zapadnom carstvu. Drugi aspekt je bio javno pokajanje, nakon što je Teodosija eskomiunicirao Ambrozije Milanski, kroz koje je car mesecima prolazio kako bi se iskupio za pokolj oko 7000 pobunjenih građana Soluna. I najzad, Ambrozije je uticao da car izda 391. niz dekreta koji su bili upereni protiv paganstva. Paganstvo nipošto nije potpuno ugušeno ovim zakonima, ali su brojni tradicionalni običaji ukinuti npr. kolegijum vestalki je raspušten i ugašena je Vestina večna vatra, proricanje budućnosti putem auspicija je postalo kažnjivo o najposle, 393. su ukinute drevne Olimpijske igre. Teodosijevo javno podčinjavanje episkopu Ambroziju i niz antipaganskih mera označili su početak kraja paganstva.
Najzad, Teodosije se vratio na istok i ostavio Franka Arbogasta kao vrhovnog vojnog zapovednika Zapada (magister militum). U Arbogastovim rukama nalazila se sva vlast i mladi Valentinijan se na njegovo vladanje u nekoliko navrata žalio Teodosiju. Najzad, Valentinijan je zvanično izvršio samoubistvo 15. maja 392., ali se u Carigradu počelo sumnjati da je Arbogast uklonio cara. Već 22. avgusta 392. za zapadnorimskog cara je proglašen Evgenije koji, iako je bio nominalno hrišćanin, pružio je podršku paganima. Teodosije je odbio da prizna Evgenija za novog cara, već je svog devetogodišnjeg sina Honorija proglasio za avgusta Zapada 23. januara 393. godine. Honorijevo proglašenje je bilo ravno objavi rata i Teodosije je pokrenuo novi pohod na Zapad, porazio Evgenija i Arbogasta u bitki na Frigidu 6. septembra 394. (danas granica između Italije i Slovenije) i ponovo, slično Konstantinu, ujedinio Rimsko carstvo pod svojom vlašću.
Slabljenje
Dva carstva
Teodosije Veliki je iznenadno preminuo u Milanu 17. januara 395. godine. Ipak, Honorije je već bio proizveden u avgusta Zapada, baš kao i njegov stariji brat Arkadije za avgusta Istoka još 383. godine. Teodosijeva smrt 395. se obično smatra za prelomnu i definitivnu podelu jedinstvenog Rimskog carstva na Zapadno i Istočno (Vizantijsko) carstvo. Međutim, u teoriji Carstvo jer i dalje bilo jedinstveno i nedeljivo i zamišljena granica je trebalo da ide, u Evropi rekom Drinom, a u severnoj Africi do rta Sirt. Zapadno od ove linije vladao je Honorije, istočno Arkadije.
Razilaženje dva carska centra, Milana i Konstantinopolja, savremenici su najbolje videli kroz rivalitet velikodostojnika koji su držali pravu vlast, Honorijevog čuvara Stilihona, rimskog vojskovođe vandalskog porekla, i niza Arkadijevih dostojanstvenika. Stilihon, inače zet carske porodice, tvrdio je da mu je sam Teodosije poverio brigu nad oba svoja sina, a njegova popularnost kod germanskih odreda činila ga je opasnim protivnikom carigradskih namesnika. Međutim, na vest o Teodosijevoj smrti, Goti naseljeni u Trakiji 382. su se pobunili i zatražili sklapanje novog ugovora sa rimskim vlastima. Kao rimski saveznici, Goti su imali velike žrtve tokom Teodosijevih građanskih ratova i sada su zatražili reviziju sporazuma. Udruženi, potomci Tervinga i Grejtunga, izabrali su za svog kralja Alariha iz porodice Balta. On je tokom godina sproveo dalje ujedinjavanje dve grane Gota koji su od tada bili poznati pod zajedničkim imenom – Vizigoti. Alarih je vojnim akcijama, pljačkanjem i paljenjem pokušavao da natera političare iz Carigrada na pregovore, ali posle pada velikog komornika Eutropija 399. pokazalo se da nijedan vizantijski velikodostojnik ne želi da se diskredituje pregovorima sa Vizigotima. Pošto je njegovom narodu bila potrebno stalno prebivalište i mogućnost obrade zemlje, Alarih se okrenuo saradnji sa Stilihonom.
Pljačka Rima (410)
Nedostatak volje za saradnjom sa Alarihom među Arkadijevim dvoranima bio je posledica kratkotrajne dominacije vojskovođe Gota Gajne. Njegova nadmoć je kod prostih Carigrađana probudila veliko neprijateljstvo prema Gotima i varvarskim vojnicima generalno. Kada se Gajna odmetnuo i pokušao da se spase bekstvom preko Dunava uhvatio ga 400. je i pogubio kralj Huna, Uldin. U istorijskim izvorima bio je to prvi pomen Huna severno od Dunava. Izgleda da su iz doline Volge upravo u ovo vreme počeli da se naseljavaju u krajevima severno od Dunava i u Panonskoj niziji. Dalje pomeranje Huna početkom 5. veka izazvalo je reakciju sličnu događajima iz 375. godine, samo što je sada jače bilo pogođeno Zapadnorimsko carstvo. Već 405. gotski kralj Radagajst je poveo svoje ljude sa gornjeg Dunava u Italiju, ali ga je 406. Stilihon porazio i pogubio kod Firence. Cena ove pobede bila je povlačenje glavnine rimske vojske sa Rajne koju su takođe pritiskala plemena u pokretu – Vandali, Svevi, Alani, Burgundi… Zbog stalne potrebe za ljudstvom, Stilihon je pozvao u pomoć Alarika i zatim mu naložio da pomogne Zapadnom carstvu u pridobijanju balkanskih teritorija. Goti su se u zimu 406/7 utaborili u Epiru, ali rimska vojna pomoć nikada nije stigla pošto se u međuvremenu pojavilo nekoliko novih i ozbiljnijih problema za Stilihona. Prvo, 31. decembra 406. dve grupe Vandala, Silinzi i Hazdinzi, su prešli Rajnu u društvu Sveva i Alana, dok su ih sledili Burgundi i Alamani. Drugo, veću opasnost po položaj cara Honorija predstavljao je još jedan uzurpator iz Britanije, Konstantin III, koji je u leto 407. prešao Lamanš i do maja 408. utvrdio svoju rezidenciju u Arelatu (današnji Arl). Najzad, Alarihovi ratnici, koji su već godinu dana mirovali, pobunili su se i njihov nevoljni kralj ih je poveo na Italiju kako bi od Stilihona iznudio rešavanje statusa Vizigota. Direktna posledica ovih događanja bila je premeštanje carske rezidencije na Zapadu iz Milana u sigurniju Ravenu.
Stilihon je mitom kratkotrajno rešio pitanje Vizigota, ali je i njegova hegemonija na dvoru već bila na isteku. Iz Carigrada je stigla vest kako je 1. maja 408. car Arkadije preminuo i ostavio presto maloletnom sinu Teodosiju II. Stilihon i Honorije su se potom javno sukobili oko pitanja ko će od njih dvojice otputovati u Konstantinov grad i rešiti tamošnje probleme. Na kraju, Stilihonovi neprijatelji su proturili vest da se vojskovođa sprema na Istok samo kako bi svrgao malog Teodosija i postavio svog sina Euherija za istočnorimskog cara. Ovakve glasine su izazvale u Paviji pobunu vojnika u kojoj su stradale Stilihonove pristalice. Sam Stilihon je optužen za izdaju i ubijen u Raveni 22. avgusta 408. godine. Njegovo ubistvo izazvalo je reakciju svih onih koji su bili antivarvarski raspoloženi tako da su pobijene porodice oko 13 000 gotskih ratnika u Italiji. Ovi Radagajstovi veterani, uvršteni u rimsku službu 406., sada su se pridružili nastupajućem Alarihu.
Pošto je prešao Alpe, gotski kralj je 408. opseo Rim i naterao senat da mu plati ogromnu otkupninu. Senatori su zatražili od cara, zaštićenog zidinama i močvarama Ravene, da popusti i sklopi povoljni sporazum sa Alarihom. Štaviše, i kralj je bio spreman na kompromis i zatražio da se Goti nasele na tlu udaljene provincije Norik i snabdevaju godišnjom količinom žita koju Honorije odredi. Car je i ovoga puta ostao neumoljiv i 409. Alarih je ponovo opseo Rim i, kako bi još jače ucenio Honorija, uredio proglašenje gradskog prefekta Atala Priska za avgusta. Kako je Honoriju ostala verna prebogata dijeceza Afrika, Alarih je u julu 410. svrgao Atala i pokrenuo nove pregovore. Na mestu ugovorenog sastanka, nekih 12 km od Ravene, vizigotskog kralja i njegovu pratnju je napao rimski odred pod komandom Gota Sara, starog Alarihovog neprijatelja. Alarih je pobesneo i poveo svoje ljude na sam Rim gde su Vizigotima 24. avgusta 410 otvorene gradske kapije. Usledila je trodnevna pljačka Rima koja je zgranula učene provincijalce, poput Aurelija Avgustina i Jeronima, ali koja u stvarnosti nije bila razorna. Alarih je, kao pristalica arijanskog hrišćanstva, planski poštedeo rimske crkve i obezbedio pratnju hrišćanskom sveštenstvu. Ubijanja nije bilo ali su Goti spalili zgradu senata. Natovareni plenom i vodeći ugledne zarobljenike, među kojima je bila i Honorijeva polusestra Gala Placidija, Vizigoti su krenuli na jug Italije. Alarih je odatle želeo da preveze svoj narod u sigurnost severne Afrike ali je oluja uništila pripremljene brodove. Ubrzo je od posledica premora Alarih umro, a novi kralj Vizigota je postao njegov šurak Ataulf.
Pokušaj obnove
Dok su Vizigoti pustošili Italiju, a Konstantin III vladao Galijom, Vandali, Alani i Svevi su 409. godine prešli Pirineje i između sebe podelili provincije na zapadu Hispanije. Po ovoj podeli, koja je trajnije obrise dobila 411., Vandali Silinzi su zauzeli Betiku, Alani, možda najdominantnija od četiri varvarske grupe, dve provincije, Kartaginensis i Luzitaniju, a Vandali Hazdinzi i Svevi severozapadnu provinciju Galeciju.
Za to vreme, najjači uticaj na ravenskom dvoru ostvario je Flavije Konstancije, Stilihonov naslednik na položaju vrhovnog vojnog zapovednika (magister militum). Pošto su Goti već napuštali Italiju on je reorganizovao rimsku vojsku i okrenuo se prvo protiv uzurpatora Konstantina, koji je ubijen 411., a zatim i protiv izvesnog protivcara Jovina, poraženog 413. godine. Jovin se naročito pokazao neugodnim pošto je uživao podršku Ataulfovih Vizigota koji su promenili stranu zahvaljujući mitu. Najzad, Konstancije je prisilio Vizigote da se povuku u južnu Galiju gde je Ataulf zauzeo Narbonu i Marselj. Slično Alarihu, Ataulf je pokušao da natera Honorija i Konstancija na popuštanje tako što je ponovo Priska Atala proglasio za rimskog cara. Pored toga, u januaru 414. Ataulf je, protivno Honorijevim željama, oženio, po rimskom obredu, carevu polusestru Galu Placidiju. Konstancije je ubrzo naredio opštu blokadu južne Galije tako da je Vizigotima, koji su od 408. bili u stalnom pokretu, ubrzo ponestalo hrane. Ataulf je pokušao da se snađe tako što je upao na Pirinejsko poluostrvo, ali je ubijen 415. od strane Sarovih pristaša nakon pada Barsina (današnje Barselone). Kada je Valija učvrstio svoju vlast nad Vizigotima, pristao je na Konstancijeve uslove koji su podrazumevali ponovno prihvatanje statusa saveznika i vraćanje Placidije u zamenu za ogroman tovar žitarica.
Zajedno sa Rimljanima Vizigoti su u periodu između 416. i 418. godine izvršili nekoliko pohoda protiv varvarskih plemena naseljenih u Hispaniji. U ovim borbama Silinzi su bili potpuno istrebljeni, dok su Alani takođe podneli velike žrtve. Preživeli su prebegli kralju Vandala Hazdinga Gunderihu i ponudili mu svoju vernost i krunu Alana. Gunderih je ponudu prihvatio i od tada je nosio titulu kralja Vandala i Alana. Sa druge strane, Konstancije nije želeo da se Vizigoti učvrste u Hispaniji pa ih je 418. trajno naselio na obalame Garone u Akvitaniji. Vizigoti su dobili gradove Burdigalu (Bordo) i Tolosu (Tuluz), a Carstvo je zadržalo mediteransku obalu. Unutar Akvitanije Vizigoti su dobili mogućnost da uživaju prihode dve trećine zemljišnog fonda. Verovatno im je ustupljen dobar deo zemlje carskih imanja, ali su verovatno i lokalni zemljoposednici bili primorani da se odreknu dela zemlje u korist došljaka. Robovi i koloni koji su i dotada obrađivali zemlju su ostali na svojim mestima, ali je renta koju su plaćali promenila vlasnika. Ovakva politika je najavila jaz između provincijskih krupnih zemljoposednika i carskog dvora.
Konstancijevi uspesi su u kratkom roku doprineli teritorijalnoj obnovi Zapadnorimskog carstva. On je 417. nagrađen rukom Gale Placidije, a 8. februara 421. Honorije ga je proglasio za svog savladara. Obnova se ipak pokazala kratkotrajnom pre svega zato što Carstvo više nije moglo da obnovi pređašnji fiskalni sistem. Britanija, koju su po tradiciji rimske legije napustile 407. godine, više nije vraćena pod kontrolu Ravene i ostrvo će ubrzo postati plen za Saksonce, Angle i Jite. Zapad Hispanije takođe je bio van dometa rimskih poreznika, a i preostali krajevi Italije i Galije bili su izmučeni ratnim razaranjima. Po zakonu cara Honorija iz 412. italijanske provincije južno od Rima, kako bi se pomogao njihov oporavak, imale su plaćati samo petinu pređašnjeg poreza. Stanje se nije popravilo ni do 418. kada je pomenutim provincijama porez smanjen na jednu sedminu. Isto tako, i rimska vojska, naročito na rajnskoj granici, je u prvim decenijama 5. veka teško postradala. Po Spisku dostojanstva (Notitia Dignitatum), Zapadnorimsko carstvo je 420. raspolagalo sa 25% manje pokretnih, elitnijih vojnih jedinica (comitatus) nego 395. godine. Kvantitativno posmatrano, vojska iz 420. bila je brojnija nego ranije ali su njene mogućnosti i opremljenost bile na nižem nivou.
