Zapadno rimsko carstvo je naziv za zapadnu polovinu Rimskog carstva nakon administrativne podele koju je uveo car Dioklecijan 286. godine. U užem, ali i širem smislu reči, ovaj termin se odnosi na zapadnu polovinu carstva u periodu između smrti cara Teodosija I 395. i svrgavanja poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula 476. godine koje je izveo vođa varvarskih najamnika u Italiji Odoakar.
U teoriji Rimsko carstvo je i posle 286. odnosno 395. bilo jedno, jedinstveno i nedeljivo. U praksi, nakon 286. carstvom je upravljalo po nekoliko vladara, najčešće jedan na Istoku, drugi na Zapadu. Teoretski gledano, poslednji vladar jedinstvenog carstva bio je Teodosije Veliki koji je na samrti 395. podelio carstvo između svoja dva sina — starijem Arkadiju je ostavio Istok, mlađem Honoriju Zapad. Nakon toga, zapadni carevi su vladali prvo iz Milana, a posle 402. iz Ravene. Posle 407. počelo je ubrzano slabljenje Zapadnog rimskog carstva usled navala varvara (Goti, Vandali, Franci i dr.) koji su počeli da se naseljavaju unutar granica carstva i da ga dele između sebe i da osnivaju sopstvene kraljevine. Posle 455. zapadnorimski car je faktički vladao samo Italijom, a 4. septembra 476. Romul Avgustul je svrgnut. Poslednji titularni car bio je Julije Nepot, koji je umro u Dalmaciji 480. godine. Nakon 476, odnosno 480, varvarski vladari Italije, poput Odoakra i Teodorika, smatrani su za namesnike rimskog cara iz Konstantinopolja, ali su u praksi vladali kao nezavisni vladari.
Istočnorimski (vizantijski) car Justinijan I je pokušao u 6. veku da obnovi rimsku vlast na Zapadu i njegove vojskovođe su zauzele Italiju, Afriku i mediteransku obalu Hispanije. Međutim, ovaj poduhvat jer bio kratkog veka, mada se direktno vizantijsko prisustvo u Italiji osećalo sve do 1071. godine. Ukratko, posle svrgavanja Romula Avgustula, rimska vlast u Zapadnoj Evropi je bila više fiktivna nego stvarna, tako da se 476. tradicionalno smatra za početak nove istorijske epohe — srednjeg veka.
Rimsko osvajanje Zapada
Rimski Istok i Zapad
Tokom 2. veka pre Hrista Rimska republika je postala dominantna sila na Sredozemlju koja se postepeno širila u pogledu državnih teritorija i političkog uticaja i na helenistički istok i na „varvarski“ Zapad. Na Istoku, gde je grčki jezik već bio jezik političke i kulturne elite, Rimljani su uveli novi sistem državne organizacije. I pored toga, kulture i tradicije drevnih naroda Istoka, poput Egipćana, Jevreja, Sirijaca i Grka, njihov način života izgrađen oko gradskih naselja, prosperitet trgovine i zanatstva i druga bogatstva su opstala, samo što su sada uklopljena u rimske državne okvire.
Posle uništenja Kartagine 146. godine p. n. e. na zapadnom Mediteranu nije više bilo većih i organizovanijih država koje su se mogle meriti sa Rimom. Iako to nije bila prvobitna namera, rimska osvajanja su Hispaniji, Galiji i Britaniji, kao i afričkim provincijama, tokom vremena donela sredozemnu civilizaciju i njene tekovine poput gradskog načina života, građevinskih i tehničkih dostignuća i kulture pisane reči. Iako su i na zapadu postojale grčke i feničanske kolonije, kultura zapadnog dela Rimskog carstva je ostala latinska. Takođe, Rimljani su vremenom inkorporirali političku elitu Zapada u svoj sistem, tako da su se, za razliku od helenističkog Istoka, na Zapadu mogle naći aristokratske zemljoposedničke porodice.
Razlike između Istoka i Zapada su vrlo retko naglašavane, ponekad zarad političke propagande, npr. tokom građanskog rata između Oktavijana i Marka Antonija. Kada je Oktavijan pretvorio posrnulu republiku u monarhiju tj Rimsko carstvo 30. godine p. n. e., počelo je konačno uobličavanje Zapada. Za vreme duge vlade prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta (30. godine p. n. e.-14. godine naše ere) rimske legije su okončale osvajanje Pirinejskog poluostrva, a galske teritorije su najposle organizovane u provincije. Rimski pokušaj proširenja granica sve do reke Labe na istok propao je zbog upornog otpora germanskih plemena, tako da je Avgust na kraju odlučio da se carstvo na zapadu osloni na prirodnu granicu reke Rajne. Ipak, Avgustovi naslednici se nisu pridržavali njegovog amaneta tako da je Klaudije 43. započeo osvajanje Britanije, a 44. je anektirao dotadašnju klijentelsku kraljevinu Mavretaniju. Iako su u drugoj polovini 1. veka Rimljani redovno upadali na teritoriju današnje Škotske, trajna granica je utvrđena Hadrijanovim zidom između ušća reke Tajn na istoku i zaliva Solvej na zapadu. Rimska osvajanja na zapadu okončao je Vespazijan (69.-79.) koji je zauzeo Agri Dekumates (Agri Decumates), krajeve između Majne i izvorišta Dunava.
Pobune i građanski ratovi 1. i 2. veka
Rimska vlast se u principu i na Istoku i na Zapadu u toku 1. i 2. veka suočavala sa dva veća izazova: pobunama potčinjenih plemena i gradova i političkim krizama koje su nastajale usled pobune legija. Pobune legionara su bile daleko ozbiljnije pošto je vojska važila za jedan od, ako ne i najjači politički faktor u samom carstvu. Ukoliko bi neki ambiciozni provincijski namesnik ili vojni zapovednik pridobio podršku vojske to bi gotovo redovno dovelo do uzurpacije carske vlasti i građanskog rata.
Tokom prvog veka bilo je nekoliko pobuna keltskog i germanskog stanovništva. U Britaniji je 60. godine pobunu protiv rimske vlasti podigla kraljica plemena Icena, Boudika, ali su Rimljani odneli laku pobedu naredne godine. Drugi važan ustanak, Batavski ustanak (u Donjoj Germaniji tj. današnjoj Nizozemskoj) pod vođstvom romanizovanog aristokrate Gaja Julija Civilisa pokušao je da se okoristi rimskim neprilikama tokom Godine četiri cara. Civilis se navodno podigao na oružje kako bi podržao pretendenta Vespazijana, ali je na kraju savladan i ubijen 70. godine kada je postalo jasno da želi da odcepi jedan deo carske teritorije.
Događaji iz 69. su pokazali da su se rimske legije, razmeštene na granicama carstva, već podelile na četiri regionalne grupe (Britanija, Rajna, Dunav, Eufrat) u kojima su vojskovođe, pa i obični vojnici, pokušavali da se nametnu za arbitra u političkim previranjima. Rajnske legije su se prvi put pobunile 14. godine posle Avgustove smrti i pokušale su da prisile Germanika, sinovca novog cara Tiberija da se prihvati carske vlasti. Ozbiljnije su bile prilike 68. kada se namesnik Lionske Galije Gaj Julije Vindeks, još jedan romanizovani aristokrata, ovoga puta galskog porekla, pobunio protiv Neronove fiskalne politike. Pre nego što je savladan, Vindeks je pozvao Galbu, guvernera Tarakonske Hispanije da preuzme presto. Pošto je Galba imao na raspolaganju samo jednu legiju, brojniji legionari u germanskim provincijama su izvikali za cara Vitelija koji je najposle poražen u borbi sa već pomenutim Vespazijanom, favoritom istočnih legija.
Slična podela između legija odograla se i 193. godine nakon ubistva cara Pertinaksa. Ovoga puta su tri britanske legije, kojima se pridružila i jedna hispanska, proizvele u cara Klodija Albina. On je sve do 196. bio savladar Septimija Severa koji ga je na kraju i uklonio početkom 197. godine. Cena građanskog rata bilo je razaranje Lugdunuma (današnjeg Liona) od strane osvetoljubivog Septimija Severa. Dotada najveći grad rimske Galije, Lugdunum se više nikada nije oporavio.
Kriza i oporavak
Kriza 3. veka na Zapadu
Do početka 3. veka romanizacija na uspešno dovršena, tako da je i politička i vojna elita počela da igra važniju ulogu u životu Carstva. Ubistvo mladog cara Aleksandra Severa odigralo se upravo na Rajni 235. i označilo je početak pola veka vojne anarhije. Međutim, za razliku od prvih vekova carstva, predanost rimske vojske unutrašnjim trvenjima je otvorila vrata varvarskim plemenima koja su od kraja 2. veka bila u stalnom pokretu na Rajni i donjem Dunavu. Varvarski napadi su bili usmereni pre svega na pljačku i iako nisu bili preterano razorni, bili su nesistematski i česti, što je rimskim vlastima otežavalo organizaciju odbrane. Pored toga, na Istoku umesto Parćanske države, 224. je došlo do uspšostavljanja Persijskog carstva dinastije Sasanida koje se pokazalo kao vrlo opasan i agresivan protivnik Rima. Sasanidi su tokom 3. veka predvodili nekoliko upada na rimske teritorije čiji su vrhunac bili događaji iz 259. kada je rimski car Valerijan zarobljen i odveden u zatočeništvo u Persiju gde je i umro kasnije. Pretnja iz pravca Persije zahtevala je stalnu pažnju rimskih vladara i angažovanje gotovo četvrtine vojnih resursa carstva.
Da bi lakše branio ugroženo carstvo, Valerijan se posvetio odbrani Istoka, a evropske provincije je prepustio sinu Galijenu. Galijen se pre svega posvetio odbrani Podunavlja i Italije i upravo tokom njegovih pohoda u Panoniju u Galiji je došlo do prevrata. Lokalni namesnik germanskih provincija Postum se 260. proglasio za cara i njegovu vlast je prihvatila Galija, Britanija i Hispanija. Postum je pokušao da se nametne kao Galijenov kolega ali u tome nije bio uspešan. Posle propasti pohoda protiv uzurpatora 263. Galijen je ostavio Postuma da neometano vlada krajnjim zapadom Rimskog carstva. U istoriografiji Postumova država, koja je imala svoj paralelni senat, magistrate, gardijske odrede i sl., se obično naziva Galorimsko ili prosto Galsko carstvo. Međutim, Postum je sebe smatrao rimskim carem a ne osnivačem nekog novog državnog ili političkog entiteta. Njegov slučaj u stvari ilustruje da su se lokalna aristokratija i stanovništvo, ukoliko ne bi dobila blagovremenu i odgovarajuću pomoć centralnih vlasti, lako mogli okrenuti lokalnom uzurpatoru i u njemu naći dostojnog vladara i zaštitnika.
Postumov primer nije bio usamljen, već je i Zenobija, kraljica Palmire, uspela da zavlada rimskim istočnim provincijama od Egipta do Male Azije (260.-273.). Međutim, niz Galijenovih naslednika je uspeo da povrati ravnotežu i ponovo ujedini carstvo. Klaudije II Gotski (268.-270.) je od Galo-rimskog carstva otrgnuo Hispaniju i Narbonsku Galiju, a konačni udarac mu je zadao Aurelijan pobedom kod Šalona na Marni 273. godine. U toku same bitke, rivalski car Tetrik I je sa svojim istoimenim sinom prebegao Aurelijanu i zahvaljujući tome je kasnije pošteđen i nagrađen namesništvom u južnoj Italiji. Aurelijan je prethodno savladao i pripojio i Zenobijino istočno carstvo, tako da je sada Rimsko carstvo po prvi put nakon 260. ponovo bilo jedinstveno. Još jedan od vojničkih careva, Prob (276.-282.) je već bio u prilici da suzbije upade varvara u rajnske oblasti i obnovi lokalne gradove koji su razarani i zapušteni tokom prethodnog perioda. Dvojica uzurpatora koja su se 281. zajednički proglasili za savladare u Kelnu, Prokul i Bonos lako su pobeđeni i likvidirani. Ono što je bilo zabrinjavajuće, a što će se pokazati kao velika opasnost u budućnosti je to što su Prokul i Bonos uživali pomoć Franaka sa istočne obale Rajne.
Tetrarhija i Konstantinova dinastija
Sa Dioklecijanovim reformama započinje period institucionalizacije savladarstva i njegovog povezivanja sa teritorijalnom podelom carstva. Dioklecijan je 286. za svog savladara u rangu avgusta postavio svog starog ratnog druga Maksimijana koji je dobio na upravu teritorije zapadno od Drine i severnoafričkog rta Sirt. Kada se zapovednik rimske flote u Lamanšu Karausije odmetnuo i proglasio se za cara u Britaniji, Dioklecijan je odlučio da proširi carski kolegijum. Dva avgusta su 293. dobili savladare i pomagače- cezare: Dioklecijan Galerija, Maksimijan Konstancija I Hlora. Konstancije je 296. povratio Britaniju i time je presekao mogućnost da se ponovi istorija Postumovog carstva. Iste godine cezar je odneo nekoliko pobeda protiv Alemana, dok je 297-298. Maksimijan umirio pobunjena mavarska plemena u severnoj Africi.
Dioklecijan i Maksimijan su se dobrovoljno povukli sa vlasti 1. maja 305. i prepustili mesto avgusta dotadašnjim cezarima. Konstancijev cezar je postao Galerijev štićenik Sever II kome su poverene Panonija, Italija i Afrika, dok je ostatkom Zapada vladao Konstancije Hlor. Tetrarhijski sistem je počeo da se urušava kada je 25. jula 306. Konstancije preminuo u Jorku pri čemu je okupljena vojska, suprotno Dioklecijanovim planovima, izvikala za novog cara Hlorovog sina Konstantina. Konstantinov primer je ubrzo sledio i Maksimijanov sin Maksencije koji se za cara proglasio u Rimu uz podršku senata i pretorijanaca. Za razliku od Konstantina, Maksencije nikada nije priznat za jednog od legitimnih careva, ali je uz pomoć svog oca, koji se vratio iz političke penzije, uspeo da ukloni Severa. Ukratko, zapadni deo carstva je podeljen između nekoliko ambicioznih vladara. Najzad, Konstantin Veliki je likvidirao svog tasta Maksimijana 310. godine, a 312. u toku bitke kod Milvijskog mosta u blizini Rima i Maksencija. Nakon što je preostalom savladaru Liciniju 316. oduzeo sve podunavske i balkanske teritorije, osim dijaceze Trakije, Konstantin se retko vraćao na Zapad provodeći vreme u pripremama za dalje pohode. Licinije je 324. odstranjen i Konstantin se konačno nasmetnuo za jedinog vladara Rimskog carstva. Trajnu carsku rezidenciju Konstantin je podigao na Bosforu na mestu drevnog Vizantiona i nazvao ga Novi ili Drugi Rim. Međutim, već za njegova života novi grad su savremenici počeli da nazivaju Konstantinopoljom. Sam grad je bio planiran kao raskošna carska rezidencija kakvi su već bili Trir u Germaniji ili Sirmij (današnja Sremska Mitrovica) u Podunavlju, ali je već sredinom 4. veka dobio sve privilegije kao Rim i time je de facto postao druga prestonica carstva. Time je politički centar Rimskog carstva pomeren na bogatiji i naseljeniji Istok.Nakon Konstantinove smrti 337. pokazalo se da je Zapad i dalje politički nestabilnija polovina carstva. Konstantinov najstariji sin Konstantin II je 340. ubijen u sukobu sa mlađim bratom Konstansom I koji je od tada vladao Zapadom od Britanije do Ilirika. Deceniju kasnije, 350. Konstans je svrgnut u zaveri u kojoj je vladar Zapada postao visoki oficir poluvarvarskog porekla Magnencije. Magnencije je u početku pokušavao da se pomiri sa preostalim Konstantinovim sinom, vladarem Istoka, Konstancijem II ali su neprijateljstva najposle započeta. Konstancije je kao cezara na Istoku ostavio svog rođaka Konstancija Gala, kako bi obezbedio lojalnost dinastiji, a sam se uputio u borbu protiv Magnencija koja je praktično dobijena teškom bitkom kod Murse (današnjeg Osijeka) 351. godine. Nakon toga, Magnencije je izvršio samoubistvo 353., a nepoverljivi Konstancije je 354. pogubio cezara Gala koji navodno pripremao pobunu. Pred povratak na Istok, gde ga je čekao rat sa Persijom, Konstancije je 6. novembra 355. u Milanu proglasio preostalog rođaka, brata od strica, Julijana za cezara kome je poverena briga nad rajnskom granicom. Učeni Julijan je pokazao veliki vojnički dar i učvrstio je rimsku granicu na Rajni važnim pobedama nad Alamanima i Francima. Kada je Konstancije zatražio deo galske vojske zarad rata sa Persijom, legionari su se pobunili i proglasili Julijana za avgusta. On je umarširao na Balkan i obezbedio važno regrutno i rudama bogato područje, ali je građanski rat izbegnut tako što je Konstancije na putu na zapad preminuo u Maloj Aziji 3. novembra 361. godine. Julijan je nakon toga nastavio na Istok i zatim se upustio u ambiciozan pohod na Persiju u toku koga je poginuo 26. juna 363. godine.
