Gamzigrad se nalazi u dolini Timoka, u istočnoj Srbiji, na teritoriji koja je početkom I veka bila uključena u Rimsko carstvo, i to najpre kao deo Gornje Mezije ,a kasnije, od kraja III veka kao deo Priobalske Dakije.
Najraniji opisi i prve stručne ocene Gamzigrada sadržani su u geološkim i istorijskim delima napisanim i odštampanim na nemaškom jeziku. U knjizi Bergmannsche Reise in Serbien im Jahre 1835. saksonski rudarski poglavar baron fon Herder detaljno je opisao antičke ostatke u Gamzigradu. Nešto kasnije o Gamzigradu je oduševljeno pisao i nemački geolog A. Brajthaupt,a u drugoj polovini XIX veka za ovo mesto se posebno zainteresovao austrougarski istoričar i arheolog Feliks Kanic .U svojim delima o Srbiji, objavljenim u Beču i Lajpcigu, ovaj učeni ljubitelj starina u više mahova je isticao da je Gamzigrad jedan od najočuvanijih spomenika rimske arhitekture u Evropi. Da bi u to uverio evropsku naučnu javnost, Kanic je snimio osnovu Gamzigrada i iscrtao vidljive delove bedema i kula, kao i ceo okolni predeo. Na tim crtežima istaknute su bitne odlike Gamzigrada: njegova nepravilna osnova, dve gotovo paralelne fortifikacije, velika pravougaona građevina u središtu, kao i pastoralna atmosfera okolnih dolova i brežuljaka.
Krajem XIX veka vladalo je uverenje da se pod ostcima drevnog grada Gamzigrada nalazi veliki vojni logor (castrum), i da se u njemu samo mogau naći arsenali ratnog materijala koji je mogao da pruži veliku pomoć mnogobrojnim rimskim naseljima i manjim utrvrđenjima duž Dunava. Ta uprošćena predstava o Gamzigradu odžrala se sve do sredine XX veka, do početka sistematskih arheoloških iskopavanja. Ta iskopavanja su pokazala da Gamzigrad nije vojni logor, već raskošna palata, jedan od najreprezentantnijih spomenika rimske dvorske arhitekture.
Do tih novih saznanja o Gamzigradu nije se došlo ni brzo ni lako. Arheološka iskopavanja započeta su 1953. godine sa namerom da se sistematski istraži jedan spomenik rimske vojne arhitekture. Ali već u prvim godinama istraživanja, umesto očekivanih objekata vezanih za vojnički život, otkrivena je luksuzna građevina sa raskošnim mozaicima.
Narednih godina istražene su dve hrišćanske bazilike i zapadna strana utvrđenja sa dve gotovo paralelne fortifikacije, džinovskim poligonalnim kulama i kapijama u središtu . Ispred kapije mlađe fortifikacije pronađeni su raznovrsni arhitektonski ukrasi koji su ukazivali da je njena fasada bila iskićena , skulpturama, galerijama i reljefima . Već tada se uvidelo da je sve to, kao i građevina sa mozaicima, daleko iznad vojnih ili administrativnih potreba. Iz tih razloga predložena su nova rešenja: Gamzigrad je protumačen kako veleposed, banja, luksuzna vila ili episkopsko sedište. Ostale su nedoumice samo oko njegovog antičkog naziva i datovanja fortifikacija, posesbno one mlađe.
Dok se raspravljalo o nameni antičkom nazivu Gamzigrada, u okvirima njegovih bedema nastavljena su arheološka iskopavanja. Već 1969. godine otkriven je pokraj ulaza jedne reprezentativne dvorane podni mozaik sa prikazom Dionisa, i to izuzetnih umetničkih vrednosti .
U narednim godinama istražene su, u celini ili delimično, građevine u severoistočnom i južnom delu Gamzigrada. Pronađeni su i novi mozaički podovi, zidovi oslikani freskama ili pokriveni skupocenom oplatom i skulpture od mermera i porfirita, često i kolosalnih razmera. 1972. godine otkriven je hram sa monumentalnim žrtvenikom u severnom delu, a nekoliko godina kasnije u celini je istražen još jedan znatno veći hram u južnom delu . Tada je postalo jasno da Gamzigrad ne može biti luksuzna vila, banja ili neko episkopsko sedište, već velelepni dvorac koji
je izgrađen za kratko vreme, i to po volji i zamisli jednog cara. Tek 1984. godine konačno je rešena zagonetka Gamzigrada.
U jugozapadnom delu palate, u jednoj građevini sa mozaičkim podovima i zidovima oslikanim freskama te godine pronađen je veliki kameni blok na kome je uklesan natpis FELIX ROMULIANA . Taj nalaz konačno svrstava Gamzigrad u spomenike rimske dvorske arhitekture, i to u onu istu kategoriju spomenika kojoj pripada i Dioklecijanova palata u Splitu. S druge strane, pomenuti natpis omogućava međusobno usklađivanje i dopunjavanje istorije i arheologije, jer u slučaju Romuliane arheološki nalazi upravo rečito govore o onome o čemu istorijski izvori ćute.
Romuliana se pominje u dva istorijska izvora: u delu nepoznatog pisca iz oko 360. godine, u epitomama pripisanim Aureliju Viktoru , i u Prokopijevom delu o Građevinama , nastalom oko 555. godine. Kod Pseudo- Aurelija Viktora sadržan je podatak da je rimski car Galerije (cezar od 293. do 305. godine, avgust od 305. do 311. godine) rođen i sahranjen u priobalskoj Dakiji , u mestu koje je po svojoj majci Romuli nazvao Romulianum.
U Prokopijevom delu Romuliana je pomenuta samo uzgredno, u spisku mesta koje je Justinijan obnovio u oblasti grada Akva. Ti škrti istorijski podaci nisu omogućavali da se proceni ni gde se Romuliana tačno nalazila niti kako je izgledala. Arheološki podaci o Romuliani znatno su pouzdaniji i rečitiji; oni omogućuju da se konačno utvrdi položaj, veličina i izgled ovog mesta, kao i njegova celokupna istorija.
Romuliana je sagrađena na neravnom terenu između dve rečice usled čega njeni bedemi zatvaraju nepravilnu trpezastu površinu od 4,5 hektara. Glavni ulaz je na istočnoj strani prema kojoj su okrenute i fasade svih građevina unutar bedema, a izrazita je samo jedna komunikacija u smeru istok- zapad (decumanus). Na svim istraženim površinama otkrivene su ne samo monumentalne građevine koje se hronološki povezuju sa starijom i mlađom fortifikacijom, već i različite zgrade koje su kasnije u njih uključene ili koje ih presecaju ili nadslojavaju.
Ta intenzivna graditeljska delatnost, prekidana u nekoliko mahova razaranjima i požarom, imala je za posledicu formiranje moćnog i složenog kulturnog sloja sa raznovrsnim arheološkim nalazima čija stratigrafija omogućuje da se Romuliana sagleda u četiri posebna vida. Idealna rekonstrukcija Romuliane delimično dočarava njen izgled u to vreme. Položaj Romuliane, i raspored građevina u njoj, i vrste građevinskog materijala, i arhitektonski ukrasi, i skulpture – stavljeno je u službu tetrarhijske ideologije.
Arhitektura Romuliane, kao i arhitektura Dioklecijanove palate u Splitu, ilustruje tetrarhijski mit o harizmatskom vladaru koji izvršava najveće podvige, uništava zlo, uvodi red i usrećuje čovečanstvo, a zatim se povlači na najveće visine u teško pristupačno i blistavo mesto, odakle će motriti na zbivanja u svetu i bdeti nad svojim velikim delom. Mesto njegovog poslednjeg boravka jeste zato duhovno središte Carsta, novi Rim, simbol trajnog reda, obilja i mira. Iz tih razloga Romuliana pripada jednoj posebnoj kategoriji spomenika rimske dvorske arhitekture, koja je vezana isključivo za razdoblje tetrarhije.
Romuliana je podignuta u slavu Galerija i njegovog velikog dela. Njena namena je dvojaka: da velikom vladaru omogući život u najvećem sjaju, a da posle njegove smrti postane mesto trajnog hodočašća, svojevrsan memorijani spomenik, neka vrsta političkog i ideološkog zaveštanja svim podanicima Rimskog carstva. Romuliana je samo kratko vreme služila toj svrsi, verovatno nepunih trinaest godina.
Arheološkim istraživanjima je utvrđeno da je već od sredine IV veka otpočeo proces preoblikovanja pojedinih građevina koji je trajao sve do sredine V veka, u to vreme centralna dvorana palate u severozapadnoj četvrti skraćena je i preobražena u trobrodnu hrišćansku baziliku. Uz istočnu fasadu ove palate istovremeno je izgrađena jedna nova građevina sa atrijumom u središtu. Tokom celog tog razdoblja Romuliana je ipak sačuvala reprezentativni karakter, tj. služila je kao boravište neke ugledne ličnosti sa carskog dvora ili nekog visokog crkvenog velikodostojnika. Gaudencije, koji se pominje na jednom nadgrobnom spomeniku iz Gamzigrada, možda je jedan od crkvenih velikodostojnika Romuliane iz kraja IV veka.
Oko sredine V veka spaljene su i porušene gotovo sve građevine, verovatno prilikom najezde Huna. U narednim decenijama Romuliana je obnovljena, ali je iz osnove promenila izgled. Sve građevine koje su podignute tokom druge polovine V i u VI veku skromnih su razmera i od lošeg su materijala. U svim tim zgradama otkrivena je velika količina kuhinjske keramike i razne vrste gvozdenog alata, najčešće kovačkog i poljoprivrednog. Sve to pokazuje da je Romuliana kroz ceo VI vek bila skromno naselje poljoprivrednika i zanatlija bez pravih urbanih odlika.
Čak i dve jednobrodne crkve iz tog vremena izgrađene su od polomljenih opeka, solija i lomljenog kamena. Treća crkva – velika trobrodna
bazilika sa četvorolisnom krstionicom – očigledno zamišljena kao velelepna građevina, realizovana je tek krajem VI veka, i to samo delimično.
Početkom VII veka, u vreme učestalih prodora Avara i Slovena, Romuliana je raseljena, a zatim je 400 godina ostala pusta, sve dok se u njene ruševine nisu naselili Srbi i tu osnovali manje srednjovekovno naselje.
