Uvod u istoriju
Istorija carskog Rima spada još i danas u najvažnije epohe svetske istorije. Za Evropu ona je još i sada baza one kulture u koju se slila istorija antičkog sveta i na kojoj se temelji zapadno-evropska kultura. Uz ostatke rimskih građevina koji se i danas pružaju gledaocu u svim krajevima nad kojima je vladao Rim – a bio je to veći deo Evrope bez njenih severnih zemalja, čitava Mala Azija pa dalje do Eufrata i Crvenog mora kao i od Egipta pa sve do Maroka. Najveću slavu carskom Rimu uz skulpture doneo je i lepo izrađeni rimski carski novac. Na njemu je najbolje došla do izražaja ona specifična rimska sistematičnost u mnogobrojnim tipovima likova kao i lapidarnost u natpisima tog novaca.
Tim svojim osobinama on će poslužiti kao uzor novcu bližih i daljih područja evropskog kulturnog uticaja od renesanse do današnjih dana. Zahvaljujući čvrstoći sastava izrade rimski novac je odolevao vekovima i zubu vremena. Novac je za građane rimskog carstva bio najbolje propagandno sredstvo države, u današnjosti on pomaže za proučavanje istorije a za sakupljače često podsticaj za prvo upoznavanje sa istorijom rimskog carstva.
Radi boljeg uvida u razvoj rimskog carskog novca koji je kovan u razdoblju od preko pet vekova najpre treba nešto reći o njegovoj istoriji, novcu rimske republike, te o istoriji razvitku države koja je taj novac izdavala.
Rimska republika je osnovana nakon propasti kraljevstva, razvijala je postepeno svoje državno uređenje iz primitivnog skupa slobodnih seljaka do organizovane državne uprave kojoj je na čelu bio patricijat-plemstvo ograničeno na izvestan broj porodica gentes. Položaj stanovništva pogoršavao se postepeno vekovima, iako je izvesni broj bogatijih plemićkih porodica izvojevao pravo na sve one službe koje su do tada pripadale samo patricijatu. Posledica toga bilo je stvaranje nobilitasa, patricijako-plemićkog službenog plemstva koje je upravljalo državom pridržavajući se dva temeljna principa: kolegijalnosti (jednu službu vrše istovremeno dve osobe) i anuiteta (pojedina služba traje godinu dana).
Najkarakterističniji primer takvih nosilaca vlasti nalazimo u konzulima kao predstavnicima izvršne vlasti poverene im od senata kao vrhovne zakonodavne vlasti. Pod njim se nalazi čitav niz službi solidno izgrađenog činovničkog aparata. Uz taj aparat i uz odlično izgrađenu i vođenu vojnu silu Rim postepeno prelazi na širenje svoje vlasti. Iz područja Lacija prelazi na osvajanje srednje Italije a zatim u ofanzivu protiv grčkih gradova južne Italije. Nakon poraza zadnjeg predstavnika grčke ekspanzije u Italiji kralja Pira (275. pr.n.e.) Rim postaje gospodar cele kopnene Italije.
Posle teških borbi sa Kartaginom (264-241. pr.n.e.) zavladao je Sicilijom a kratko nakon toga (221. pr.n.e.) pala je pod njegovu vlast Sardinija i Korzika. Time je započelo osvajanje zemalja na području Sredozemnoga mora koje je završeno uspešno pobedom nad Kartaginom u II punskom ratu (218-201.pr.n.e.). Porazom Kelta u gornjoj Italiji (225.pr.n.e.) uklonjena je definitivno opasnost njihovih daljih upada u Italiju i pripremljen početak akcije Rima za osvajanje Galije i Hispanije. Nakon pada Kartage započeo je prodor rimske vlasti na Grčku i helenizirane zemlje bliskog istoka.
Postepenom likvidacijom tih država koja je definitivno zaključena 30.pr.n.e. padom Egipta, gde je Oktavijan August odneo pobedu nad Antonijem i Kleopatrom, te osvajanjem odnosno definitivnom pacifikacijom Panonije (9.pr.n.e.) Rim stvara od svih osvojenih zemalja svoje pokrajine. Širenjem prostranstva rimske države povećavala se postepeno i teritorija samog grada Rima u koji su pristizala ogromna bogatstva iz pokrajina kojima se koristila državna uprava kao i onaj deo grđanstva koji je učestvovao u državnoj upravi. S druge strane, prilivom doseljenika sa sela i iz pokrajine u Rim i osiromašenjem dela rimskih građana povećao se je broj nezaposlenog i slabo zaposlenog stanovništva proleterijata koji je usled lošeg ekonomskog stanja naročito od poslednjeg veka pr.n. e. bio u stalnom sukobu s vladajućom klasom.
U građanskim ratovima između stranaka patricija i plebejaca formirane su plaćeničke vojske sa obe strana, a vojskovođe koje su ih vodile postali su kao pobednici i glavni politički faktori u životu republike. Oni su se iz političkih interesa udruživali u saveze, a pošto su skoro redovno bila trojica, takav se savez zvao triumviratom. Najjači od triumvira eliminisao je dvojicu slabijih, kao što su to najbolje pokazali primeri najpre Julija Cezara a kasnije Oktavija Augusta. Na kraju je Oktavijan, preuzeo svu vojnu i civilnu izvršnu vlast koju je u vreme građanskih ratova dobio ovlašćenjima od Senata a nakon pobede nad svojim poslednjim protivnikom Antonijem, 27 godine pr.n.e. uzeo naslov Augusta na predlog istog Senata. On je bio nosilac procesa neprimetnog prelaza rimske države iz republike u carstvo. August je postao princeps – prvi među sebi ravnima, i praktično on je bio prvi vladar -imperator koji je mogao imenovati svoga naslednika između članova svoje porodice ili adaptiranog podsinka.
Razdoblje rimskog carstva koje je trajalo (ne računajući posebno dugi vek istočnorimskog odnosno vizantijskog carstva) preko 500 godina deli se državopravno u dva dela: principat i dominat. Razdoblje principata je od Augusta do Dioklecijana (27.pr. – 284. n.e.) a dominata od 284 – 476. n.e. U razdoblju principata vladale su neprekidno najpre dinastije carskih porodica, zatim dinastije adaptiranih careva i na kraju opet carske porodice.
Prva je bila Julijsko-Klaudijska porodica od 27. pr.n.e. do 68. n.e. a zatim nakon malog prekida porodica Flavijevaca od 69-96.n.e. Sa Nervinim podsinkom Trajanom sledi niz adaptiranih careva. Taj vanredno uspeli način nasleđivanja koji je carstvu dao niz vrsnih careva prekinuo je nažalost car-filozof Marko Aurelije koji je za naslednika odredio svog sina Komoda, umišljenog „rimskog Herkula“. Nakon Komodove smrti (192. n.e.) nastalo je doba nereda koje je relativno brzo sredio Septimije Sever, veliki vojnički car. On je 193.n.e. utemeljio dinastiju koja će po ženskoj liniji ostati na vlasti do 235.n.e., kada, nakon smrti cara Aleksandra Severa sledi niz careva-vojnika.
Među njima se brzo pojavio prvi car Panonac Trajan-Decij (248-251. n.e.) iz Bubalije nedaleko od Mitrovice. Ovog hrabrog ratnika koji je pao na bojištu u borbi s Gotima sledi lep broj careva njegovih zemljaka i dostojnih naslednika: Klaudije II Gotik (268-270), Aurelijan (270-275) i Probo (276-282), rodom iz okoline Sirmijuma, zatim Karo (282-283), Dioklecijan (284-305), veliki reorganizator dao je rimskom carstvu novi poredak na administrativnom i ideološkom području. Car postaje dominus-gospodar države a rimski građani postaju njegovi podanici.
Tako se formirao dominat kojeg je izgradio Dioklecijanov naslednik Konstantin I Veliki (306-337) rodom iz Niša. On je dovršio mnoge pa i novčane reforme svoga predhodnika. Konstantinova (ili druga Flavijevska) dinastija koja je u svom početku oslobodila hršćanstvo od progona i dala mu zakonitost u državi, završila je smrću njenog poslednjeg muškog člana Julijana (361-363) koji je bio otpadnik (apostata) od hršćanstva. Nakon kratkog prekida od godinu dana, kada je rimskim carstvom vladao Jovljan (363-364), rodom iz Singidunuma (Beograda) dolaze na vlast panonski carevi na čelu sa Valentinijanom I na čelu (364-375). Priženjivanjem Teodosija I (379-395) toj dinastiji, to jest, njegovom ženidbom sa Galom, Valentinijanovom ćerkom, produžila se ta dinastija sve do 455. g.n.e., kada je smrću prvog praunuka Valentinijana III izumrla u muškom kolenu. Nakon smrti Teodosija I carstvo se podelilo na dva dela: zapadno, u koje je spadao Ilirik i istočno, koje je osim balkanskog dela Evrope obuhvatalo ceo rimski istok. Nakon Valentinijanove smrti poslednji zapadnorimski car Romul August (475-476) predao je znakove carskog dostojanstva vođi germanskih četa Odoakaru.
Nominali novca
U odnosu prema svojini grčkim susedima u južnoj Italiji i na Siciliji Rimska država počela je srazmerno kasno sa izradom vlastitog novca. Tek kada se početkom III veka pr.n.e. vlast Rima raširila na srednju Italiju započelo je livenje teškog bakarnog novca (AES GRAVE) koji je po svom obliku i tipovima bio vrlo sličan novcu srednjeitalijanskih gradova. Pre toga pri robnoj razmjeni koristile su se bakrene šipke (AES SIGNATUM). Kada je nakon pobedonosnog završetka rata protiv Pira i njegovih saveznika (272. pr.n.e.) Rim zagospodario čitavim južnoitalijanskim kopnom, bio je prisiljen da se na tržištu novoosvojenih krajeva pojavi sa vlastitim novcem koji je prema lepom srebrenom grčkom novcu morao ne samo biti od srebra nego i likovno barem približan grčkom novcu. Tako je 269 godine pr.n.e. došlo do kovanja novca kojem je jedinica bila didrahma (dvostruke drahma). Nakon pobede nad Kartagom Rim je uveo novi srebreni novac vlastitog tipa denar (10 asa) i njegove delove kviner(5 asa) te srebrni sestercij (2 1/2 asa). Denar i kviner postaju u I veku pr.n.e. dominirajući novac rimske republike, jer se početkom toga veka sasvim ukinulo kovanje bakarnog novca. Rimska republika samo u izuzetnim slučajevima kovala je zlatan novac (tako npr. komade od 60, 40 i 20 asa). Zato pred kraj rimske republike pored popularnog srebrenog denara i kvinera postoje još samo zlatni aureusi koje su za plaćanje vojske u ratnim područjima mogli kovati vojskovođe kao Pompej, Cezar i članovi II triumvirata sa Oktavijanom na čelu. Zlatni aureusi, srebreni denari i kvineri prešli su u istom obliku i težini u Rimsko carstvo ostavši glavni novčani nominali novac. Aureusi su ostali sve do novčane reforme Konstantina I Velikog a denari do ukidanja posle 244. n.e.
U vreme carstva rimski carski novac kovan je u: zlatu, srebru (koji posle Neronove vladavine sve više gubi procenat čistoće), bakru, mesingu i bronzi.
Zlatni novac
AUREUS zlatnik prešao je iz republike u carstvo postavši za carstvo temeljna jedinica rimske valute. Pod Augustom iznosi 1/40 rimske funte i imao je obaveznu težinu od 8,18 grama. Dok je čistoća njegovog zlata ostala besprekorna težina je bila podvrgnuta smanjenjima tako da je na početku Dioklecijanove vladavine iznosio 1/70 rimske funte i bio težak 4,67 grama. Aureus je kovan u daleko manjim količinama.
POLUAUREUS- (kataloški nazivan i zlatni kvinar). Još je ređi
BINIO- (dvostruki aureus). Binio, quaternio (četverostruki aureus) i octonio, ubrajani su u ranijoj numizmatičkoj literaturi među medaljone, svečane kovove. Oni su se često izrađivali u takozvanim probnim otiscima izrađenim u drugim kovincama (naročito u srebru). Nakon 307. n.e. Konstantin I Veliki je reformisao zlatni novac i uveo novu zlatnu jedinicu
SOLIDUS koji iznosi 1/72 rimske funte i bio je težak 4,54 grama, nešto manje od Dioklecijanovog aureusa. Uz solidus javlja se i njegov odlomak
TREMISSIS -(trećina solida), u starijoj numizmatičkoj literaturi naziva se triens. Težina mu je 1,51 grama. I solidus ima dvostruke i višestruke komade koji su takođe bili ubrajani među medaljone. On je bio standardni novac antike. Pošto se čistoća njegovog zlata stalno održavala a težina ostala nepromenjena, bio je vanredno cenjen kod naroda Istoka sve do Indije i Kine. Pored višestrukih solida u IV i V veku rimska država je kovala niz veoma velikih „teških“ zlatnika koji su često služili kod darivanja i davanja mita varvarskim poglavicama i vladarima. Takav novac je bio veći od četverostrukih solida koji su bili teški 20,46 grama pa do 9 solida (teški 40,93 grama).
Srebrni novac
DENAR znači izvorni novac od 10 asa i u vreme carstva nije nikada označen brojkom. Ovaj novac koji je bio srebrena novčana jedinica u rimskom carstvu sve do oko 248. n.e. toliko je bio popularan i u srednjem veku da su njegov naziv preuzeli za svoj srebrni novac ne samo razne srednjevekovne evropske države nego čak i muslimanske. On je u vreme Augusta iznosio 1/84 rimske funte a težina mu je bila 3,89 grama. Do 64.n.e. bio je od čistog srebra. Zatim je postepeno legiran bakrom (jedino u periodu od 81-100.n.e. poboljšan je odnos srebra prema bakru). U doba cara Karakale (211-217.n.e.) pao je procenat srebra u denaru za 50%. Iako je u to doba Karakala uveo novi srebreni novac ANTONINIJAN, denar je i dalje kovan u velikim količinama sve do smrti cara Gordijana III (238-244. n.e.). Za vreme njegovog naslednika Filipa I (244-248) javlja se retko, gotovo pojedinačno. Procenat srebra u njemu smanjivao se u periodu od 217-248. postepeno na 25%. Od Trajana Decija (248-251) pa do Dioklecijana (284) denara više nema u kovanju.
QUINAR što izvorno znači novac od 5 asa. Faktički to je poludenar težine 1,94 grama (za Augusta). Hakon prekida kovanja za vreme Augustovih naslednika ponovo kovanje quinara otpočelo je 69.n.e. Tada je težio 1,70 grama. Kvinar je preživio denar, i kovan je u malim količinama (kao i pre) i nakon 248. n.e. Za vreme Galijana (260.n.e.) u njemu nije više bilo srebra pa je postojao kao bakrenjak sve do 294.n.e. i pao je na težinu od 1 gram. Radi svoje retkosti kvinar je uvek bio omiljen novac za sakupljanje.
Godine 215.n.e. Antoninijan je uveo novi srebreni novac koji je po njemu dobio ime ANTONINIANUS. To je u stvari bio dvostruki denar koji je kao posebnu oznaku umesto lovor-venca na carevoj glavi (koji se nalazi na carskim glavama svih denara i kvinara) isticao zrakastu krunu. Kvalitet srebra ovoga novca bio je kao i kod savremenog denara, pa kako je padao procenat srebra kod denara padao je tako i kod antoninijana. Prosečna težina pod Karakalom je 5,11 grama a pala mu je 247. n.e. na 3,84 grama. Održavajući prividno izgled srebrenog novca do zarobljavanja cara Valerijana (260 n.e.) i nakon toga pod Galijenom (260-268.n.e.) gubi potpuno još mali procenat srebra u svom sastavu. Ostao je još samo srebreni preliv na tada već bakarnom novcu sve do reforme novca pod Dioklecijanom (294. n.e.). Novčanom reformom iz 294.n.e Dioklecijan je podigao srebreni denar na odličan kvalitet srebra sličan kao u Neronovo doba.
ARGENTEUS. On je iznosio 1/96 rimske funte, a na reversu nekih argenteusa vidi se broj XCVI. Težak 3,41 grama i verovatno radi dobrog srebra taj novac je brzo isčezao iz kovnica.
Od 324. odnosno 337. n.e. kovane su za Konstantina I Velikog dve vrste srebrenog novca pod nazivom MILIARENSE . Prvi je bio 1/72 funte a težio je 4,54 grama (laki miliarense) a drugi 1/60 funte težak 5,45 grama (teški miliarense).
SILIQUA . Taj novac je na početku iznosio 1/144 rimske funte a težio je 2,27 grama. Tokom vremena postepeno je padala težina silikve, a zatim je opet nešto porasla. I silikva se održala do pada Zapadno-rimskog carstva, iako je nakon Honorija (423) kovana u manjim količinama. Od 379.n.e. kovana je i polusilikva. Ona je iznosila 1/288 rimske funte a težila je u početku 1,13 grama. I polusilikva je kovana u malom broju u periodu od 379-476.n.e. Od srebrenog novca većeg formata u to doba treba spomenuti samo novac kojem je antički naziv nepoznat dok ga mi nazivamo četverostruki argentej. Taj novac koji je u starijim numizmatičkim delima nazivan srebrenim medaljonom, kovan je u periodu od 340-476. Iznosio je 1/12 rimske funte, a težina mu je 13,64 grama.
Bronzani i bakarni novac
Postavši carem 29.pr.n.e. August je ponovo uveo bronzani i bakarni novac i to onaj – koji je bio ukinut početkom I veka pr.n.e. Od bronze je kovan SESTERCIJ (4 asa) i DUPONDIJ (2 asa). Retko je kovan TRIENS (1/3 asa) a još ređe dvostruki sestercij.
SESTERCIJ je iznosio 1/12 rimske funte a težina mu je bila 27-28 grama. Do vremena Marka Aurelija (160-182.n.e.) sesterciji su kovani od vrlo dobre bronze koja je novcu davala sjajnu zlatno-žutu boju. Od tog vremena na dalje dodavanjem kalaja i olova sesterciji su postajali smeđe-zlatne boje. Od 217 godine n.e. došlo je do smanjenja njegove težine. Do novog pada u težini dolazi pod Filipom I (244-249) kada je iznosio 1/16 rimske funte i težio je 10,23 grama. Sestercij je kovan još do 260 godine n.e. kada je car Galijen potpuno ukinuo njegovo dalje kovanje.
DUPONDIJ je iznosio 1/24 rimske funte i bio je težak 13.64 grama. Tu težinu je održao do 217 godine kada mu je smanjena na 11.69 grama da pod Filipom pala je na 10.23 grama. Oko 26O god. n.e. Galijen je obustavio i kovanje dupondija.
TRIENS – 1/3 asa. Kovan je u periodu od 24. pr.n.e. – 260. n.e. ali retko. Iznosio je 1/144 rimske funte a imao je težinu od 2,27 grama.
DVOSTRUKI SESTERCIJ kovan je samo pod Trajanom Decijem (248-231) sa glavama cara i carice Herenije Etrusoile. Iznosio je 1/8 rimske funte i bio težak 40,93 grama, pa je usled svoje veličine ranije smatran medaljonom.
Dok su sesteroij i triens kao karakteristike svog nominala imali lovor-venac na carevoj glavi, na glavama careva dupondija (od Nerona na dalje) i dvostrukog sestercija nalaze se zrakaste krune.
Od bakra su u istom periodu kovani AS, SEMIS (1/2 asa) i QUADRANS (1/4 asa). AS od dobrog crvenog bakra iznosio je od Augusta do Filipa I 1/30 rimske funte i težio je 10,91 gram. Od Filipa I (244-249) iznosio je 1/34 funte a težina mu se smanjila na 9,63 grama. Padajući i dalje u težini as je nadživeo sestercij i dupondij, i postojao je sve do 270.god. Nakon ukidanja daljeg kovanja asa Aurelijan je uveo oko 274. n.e. mesto njega nove kovove od bronze. Postoje celi komadi i polovine nepoznatog antičkog naziva. Pošto težina celih komada varira između 11 – 18 grama, a polovina 5-9 grama, možemo prve dodeliti sestercijima a druge dupondijima. Usled znatnog variranja težine ne može se utvrditi njihova novčana stopa. Karakteristika za taj novac je zrakasta kruna na glavama careva na aversu, odnosno rogovi polumeseca ispod poprsja carica na novcu Aurelijana i Severine, dok se na retkim primercima tog novaca od Aurelijanovih naslednika koji imaju na glavama lovor-venac. Treba napomenuti, da je sav novac od bronze i bakra koji je kovan od 27 pr.n.e. pa do 262. n.e. dao kovati rimski senat, pa se na njihovim reversima nalazi skraćenica S-C (Senatus Consulto). Na bronzanim novcu od Aurelijana do Karina skraćenice na reversu nema (sa jedinom izuzetkom novaca cara Florijana 275.n.e.), jer su ih mogli kovati carevi.
Veliki reorganizator carstva, Dioklecijan, stigao je tek oko 294. god. da sprovede u delo veliku reformu rimskog novca, iako je uvideo njenu potrebu čim je postao car. Zbog sređivanja prilika u carstvu odugovlačila se korenita reforma novca, pa je tako silom prilika kroz taj period osim lepog zlatnog novca kovan samo još jedva posrebreni bakarni antoninijan. Od 294.n.e. ušao je u opticaj novi veliki bakarni novac u srebrnoj košuljici (ili sa srebrnim prelivom).
Njegovo službeno antičko ime nije poznato, a današnji opšti naziv mu je FOLLIS, što na latinskom znači kesa ili mešina, taj naziv se odnosi na kese u kojima se nalazio novac predviđen za isplatu. Folis je izvorno iznosio 1/32 rimske funte a težio je 11,23 grama. Bio je veličine starog asa ali znatno tanji od njega. Folis je zatim do samovlade Konstantina I Velikog doživeo nekoliko znatnih smanjenja u stopi, težini i veličini. Od 307. n.e. iznosio je 1/48 rimske funte a težio je 6,82 grama; 313 g. 1/72 rimske funte i 4,54 grama; 315 g. 1/84 rimske funte i 3,84 grama. Od tada pa do definitivnog ukidanja follisa kao novca na kraju vlade Konstantina Velikog on je pao na sitni novčić koji je iznosio tek 1/216 rimske funte a težio samo 1,51 gram!
Potpuni pad follisa u težini i veličini podstakao je sinove Konstantina I Konatancija II i Konstansa da oko 340.god. uvedu dve nove novčane jedinice, tzv. „pecunia maiorina“, kraće MAIORINA i CENTENIONALIS. Dok je majorina iznosila najpre 1/72 rimske funte a težila 4,54 grama. Oko 445.god. povećana mu je veličina prema rimskoj funti na 1/60, a težina na 5,45 grama. Od tog vremena kovana je i polovina majorine pod nazivom CENTENIONALIS koji je iznosio 1/120 rimske funte i težio 2,72 grama. Ovaj će novac, sa prekidom kovanja za vreme careva Julijana Apostate i Jovijana (361-364) biti ponovo kovan već u trećoj godini carevanja Valentinijana I i Valensa (366) u velikim količinama sve do smrti cara Teodosija I (395).
Uz ovaj novac koji je ponajviše zastupljen u mnogim zbirkama naših sakupljača javlja se od 379. g. još jedan novčani nominal, a to je tzv. četvrtmajorina ili bakreni kvinar. Taj mali novčić, najmanji je novac kojeg je kovao carski Rim. Iznosio je 1/240 rimske funte a prosečna mu je težina 1,36 grama. Dok je kovanje majorina i centenionala prestalo (uz vrlo retke slučajeve) prvih godina vladanja careva Honorija i Arkadija, četvrtmajorina se održala kroz čitav period zapadnorimskog carstva (395-476.n.e.) to kovanje je i za sve istočnorimske careve do Anastazijeve novčane reforme.
Pored ovih osnovnih vrsta kasnorimskog bakarnog novca treba napomenuti kratkoktrajne pokušaje uvođenja još nekih apoena bakarnog novca u kasnorimskom razdoblju. Tako je pro-tuoar Magnencije u Galiji 352-353. kovao veliki bakarni novac kojem ne znamo ime. Iznosio je 1/40 rimske funte i 8,18 grama. Svojom novčanom reformom stavio je u opticaj car Julijan Apostata (361-363). Veći komad bio je po težini skoro ravan dvema majorinama manjeg tipa. Iznosio je 1/76 rimske funte i 9,09 grama sa bikom na reversu. Manji komad iznosio je 1/108 funte i 3,03 grama. Taj novac kovan je i za cara Jovijana a ukinut je na početku vladanja cara Valentinijana I.
Pravo kovanja
Pravo kovanja novaca u Rimskoj republici pripadalo je Senatu. Ali početkom carstva August je (27 pr.n.e.) podelio to pravo sa Senatom prepustivši mu pravo kovanja bakarnog i bronzanog novca, dok je sebi zadržao pravo kovanja zlatnog i srebrnog novaca. Tu je povlasticu izvodio iz starog prava vojskovođe-imperatora, koji je mogao kovati novac od plemenitih metala na području ratnih operacija svoje vojske. Da održi tradiciju August je kovao zlatan novac sa svojim likom (glavom) u raznim pokrajinama carstva, ali ne u Rimu. Takvu praksu nastavio je i Tiberij (14-37 n.e.). Tek njegov naslednik Gaj Kaligula počeo je otvoreno kovati svoje zlatnike i u Rimu. Od tada pa nadalje svi rimski carevi su kovali svoj zlatan novac u Rimu, gde su već od Augusta kovani srebreni denari i kvinari sa vladarevom glavom na aversu.
Pravo Senata da kuje novac prostijih kovinica izraženo skraćenicom S.C. (senatus consulto = odlukom senata) na reversu tog novca bilo je više formalne prirode, jer su carevi davali inicijativu i za izradu tog novca. Treba napomenuti da je iz perioda kovanja tog srebrnog senatskog novca (27 pr. n.e. – oko 260 n.e.) sačuvan manji broj bakarnog i bronzanog novaca koji na reversu ne nose oznaku S.C, a po svojoj veličini nikako ne spadaju među medaljone, koje su povremeno kovali carevi. Pravi razlozi za kovanje takvog novaca bez oznake S.C. nisu utvrđeni.
Uprava kovnice
Kovnicom Rimske republike upravljali su od početka II v.pr.n.e. tzv. TRESVIRI (ili TRIUMVIRI) MONETALES, što znači članovi kolegijuma od trojice ljudi. Oni su po svojoj službi pripadali „vigintiviratu“ tj. kolegijumu od 20 ljudi s kojim je započinjala služba u činovničkoj karijeri, a nakon koje se postepenim napredovanjem moglo dopreti čak do časti konzula. Služba „tresvira“ prešla je za vreme Augusta iz republike u carstvo, pa se tako na reversu bakarnog novaca njegovog doba na reversu čitaju natpisi sa imenima pojedinih tresvira iza kojih sledi skraćenica: III.VIR A.A.A.P.P., što znači: tres ili trium vir auro, argento, aere flando feriundo (jedan od trojice za livenje i kovanje zlata, srebra i bakra). Za republiku su imena kovničara navedena na svom srebrnom novcu i na nekim bakarnim od početka III v.pr.n.e. do nastanka carstva.
Struktura kovnice
U carsko doba kovanjem novca rukovodio je carski činovnik koji je nosio naziv „rationalis“. Od Trajana (98-117 n.e.) službu rukovodioca kovanja novca je vršio rimski vitez. „Rationalisu“ koji je podređen „procurator monetae“ predstavniku kovnice, dok je tehničkim vođstvom kovnice upravljao njemu podređeni „optio“. Pod ovo su spadali „officinatores“ (kovnički činovnici koji su vodili administrativne poslove) i „nummularii“ (stručni radnici u radionicama – officinae kovnice). Do Galijenove novčane reforme, kada je pored, do tada jedine kovnice novca u Rimu otvorena prva kovnica u jednom pokrajinskom centru, nije bilo nikakvih kovničkih znakova na reversima novaca. Od tada (nakon 260 n.e.) počinju se postepeno javljati prve kovničke oznake, pa se tokom 30 godina, tj. do velike novčane reforme cara Dioklecijana (oko 294.n.e.) razvija čitav sistem tih oznaka.
Ne samo da su obavezno označavana početna slova kovnica nego su dodavana i početna slova oficina. Pod nadzorom officinatora u oficinama kovnice radili su sledeći stručni radnici: „suppostores“ : (slagari), koji su imali zadatak da livene pločice stavljaju u štanc; „signatores“ (rezbari) su gravirali likove u štanc koje su pre toga izradili „scalptores“ (crtači likova). Kada je novac bio iskovan podvrgnut je kontroli finoće kovanice koju su vršili „probatores“ (ispitivači) naročito kod zlatnog novca, a zatim su „exactores“ (ispitivači) proveravali ispravnost težine novca. Pošto je utvrđeno da novac odgovara svim tim uslovima sve iskovane količine predate su „dis-pensatorima“ (raspodeljivačima), koji su imali zadatak da novac izruče državnoj blagajni, koja ga je tek sada stavljala u opticaj.
Od Dioklecijanove reforme pa do kraja zapadnorimskog carstva i Anastazijeve reforme (posle 498.n.e.) upravom carskih kovnica rukovodio je „comes sacrarum largitionum“, koji je po rangu bio daleko viši od rationalisa. Ostali personal sačuvao je i dalje stare nazive uz svoje funkcije.
Tehnika kovanja
Za vreme rimskog carstva kovao je samo kovani novac. Livani primerci su bez izuzetka falsifikati. Tehnika kovanja ostala je nepromenjena tokom čitavoga carstva i tekla je na sledeći način. Komad materijala određen za kovanje izliva se ili se izreže iz metalnog lima i to u okruglom obliku. Žig, kojim će se otisnuti prednja strana novca (avers) ubacuje se u nakovanj. Na njega se stavlja već urađen oblik komada kovanice (budući novac). Na tu buduću kovanicu postavlja se „suppostor“ pečetnjak u kojem je urezan žig druge strane novca (reversa). Sada „malleator“ udara čekićem po pečatnjaku uslijed čega još meka kovanica dobija na aversu i reversu lik ugraviran na žigu, odnosno pečatnjaku između kojih se našla. Ako čekić ne pogodi točno, nastaju tzv. decentrirani komadi kod kojih se jedan ili oba žiga ne poklapaju koncentrično na pločici tj. na novcu.
Ako „malleator“ (kovač) udari nekoliko puta, jer je prvi put udario preslabo, ili jer je prilikom udarca jedna pločica ostala da visi na jednom žigu, tada nastaje tzv. dvostruki udarac, koji često izaziva vrlo čudne slike (glava vladara sa dvostrukim obrisima i si.). Žig novčanog aversa koji je fiksno umetnut u nakovanj otporniji je kod procesa kovanja, dok je žig na pečatnjaku usled udaranja čekićem morao češće biti menjan radi pukotina i oštećenja koje su na njemu nastajale.
