Stefan Nemanja
Srpski veliki župan u periodu od 1066. do 1096. godine. Najznačajniji srpski državnik i rodonačelnik dinastije Nemanjića. Najmlađi je sin velikaša Zavide, rođen kada se ovaj sklonio u Duklju za vreme nereda u Raškoj, te je prvo kršten po rimokatoličkom obredu, „pošto drugih sveštenika tamo nije bilo“. Kada su se neredi smirili i porodica vratila, kršten je drugi put, sada po pravoslavnom obredu, u crkvi Svetog Petra u Rasu.
Oko 1163. po odluci vizantijskog cara Manojla III Komnina velikim županom Raške biva proglašen najstariji Nemanjin brat- Tihomir, dok su ostala braća, Stracimir, Miroslav i Nemanja dobili udeone kneževine, odnosno zasebne delove državne teritorije. Udeona kneževina Nemanje prostirala se oko rečne doline Ibra, Rasine, Toplice i Puste Reke, kao i sve krajeve između ovih dolina. Nemanja je prema velikom županu Tihomiru imao vojnu i još neke sitnije obaveze. Nešto kasnije, posle susreta s vizantijskim carem, dobija vladalačko dostojanstvo i župu Glbočicu. Ovim počinju sukobi braće, jer je zbog ovih ustupaka Nemanja bio obavezan samo vizantijskom caru na vernost, ali ne i bratu. Tada Nemanja sprovodi i gradnju hramova, podigavši najpre manastir posvećen Bogorodici na ušću Kosanice u Toplicu, a zatim manastir svetom Nikoli.
Braća su mu upućivala više opomena da se ne ponaša kao samostalan, što on nije slušao; naposletku su ga uhapsili, lišili kneževine i zatvorili u pećinu kod Rasa. Tu se on zavetovao svetom Đorđu da će mu podići crkvu ako ga spase. Oko 1166. je izbavljen uz pomoć pristalica. Tada je izgnao svu braću i proglasio se za velikog župana i jedinog vladara Srbije. Car Vizantije nije bio zadovoljan ovim, te je njegovoj braći pružio utočište, a pokrenuo vojsku na Srbiju. Stefan Nemanja ih je sačekao južno od Zvečana i potukao u teškoj bici. Posle 2 godine na Srbiju je krenuo lično vizantijski car, primoravši ga na pokornost, „da pristupi prestolu otkrivene glave i golih ruku do lakata, s konopcem vezanim oko vrata i mačem u ruci“; potom ga je odveo u Carigrad, da njime ukrasi trijumfalnu povorku. Ali Nemanja je ovo poniženje iskoristio da sredi odnose sa carem, a po povratku i s Miroslavom i Stracimirom. Do smrti Manojla I Komnina nije napadao Vizantiju.
Te godine je iskoristio da sredi verske prilike u zemlji: sagradio je hram Svetog Đorđa (Đurđevi stupovi), porazio je bogumilske jeretike koristeći pravoslavnu vojsku („njih je proterivao, knjige im palio, imanja njihova delio je sirotinji, a njihovom učitelju je jezik odsekao, da ne bi zla tim jezikom učio“).
Posle smrti Manojla I Komnina Vizantija je zapala u duboku krizu, što je Nemanja iskoristio da se što više od nje osamostali. Kada je Mađarska krenula u ratna dejstva, on je s mađarskim vojnicima krenuo u borbe na širokom frontu, duž Dunava i desne obale Velike Morave. Sa Mađarima je stigao čak do Sofije, međutim, tu su se Mađari dogovorili s Vizantincima i vratili u svoju zemlju, dok je Nemanja nastavio ratovanje i osvojio sve gradove u Duklji i Dalmaciji sem Dubrovnika. Između 1183. i 1189. osvojio je gradove: Svrljig, Ravni i Kozalj, kao i gradove jugozapadno od Sofije- Pernik, Stob, Zemln, Velbužd i Žitomiski. Na jugoistoku je osvojio Skoplje, Lešak i Gradac u Pologu, kao i Prizren.
Nameravao je da Niš pretvori u svoju prestonicu, kao glavnu raskrsnicu puteva na Balkanu; upravo tu je dočekao Fridriha III Barbarosu 1189. godine, koji je prolazio kroz Srbiju ka Bliskom istoku, predvodeći Treći krstaški rat. Nemanja je nastojao da dobije njegovu podršku, jer je bio svestan da svoja osvajanja neće zadržati ako ne dobije podršku velike sile. U Nišu je zato krstašima dao na raspolaganje velike količine hrane, a caru Fridrihu i vojskovođama specijalne darove. Ponudio je 20.000 vojnika ako Fridrih napadne Vizantiju; čak je ponudio i vazalstvo Nemačkoj da bi obezbedio dalju podršku Nemačke. Međutim, Fridrih je želeo da pređe na Bliski istok bez velikih sukoba, te je odbio ponude.
Kad je vizantijski car Isak II Anđeo čuo za ove pregovore, krenuo je vojsku na Srbiju čim su krstaši prešli u Malu Aziju. Negde na Južnoj Moravi odigrala se bitka koju su Srbi izgubili, ali ostali i dalje sposobni da pružaju otpor. Stefan Nemanja je Vizantiji prepustio sve gradove istočno od Velike i Južne Morave. Pitanja spornih teritorija rešena su pregovorima, a da bi se dogovor učvrstio, sinovica cara Isaka je udata za sina Stefana Nemanje, Stefana.
Prema ustaljenom običaju, vlast je prvo delio sa braćom Miroslavom i Stracimirom, a kasnije i sa sinovima Vukanom i Rastkom (Stefanu nije dao posebnu oblast, jer ga je odredio za naslednika. 1183. godine, u vreme konačnog formiranja države, sagradio je hram od belog mermera na reci Studenici, u kom je i sahranjen.
Kada je došlo do prevrata na Vizantijskom prestolu, te je novi car postao Aleksije III Anđeo, uslov prijateljskih odnosa bio je da se Stefan Nemanja dobrovoljno odrekne vlasti, što je i učinio 1196. na Saboru u Rasu. Tog dana su se on i njegova žena Ana zamonašili- on je postao monah Simeon i otišao u Studenicu; ona je postala monahinja Anastasija i otišla je u hram posvećen Bogorodici u Rasu. 1197. godine Nemanja odlazi u Vatoped na Svetoj Gori, gde se sreće sa zamonašenim sinom Savom (Rastkom) Nemanjićem. Posle darivanja svih svetogorskih manastira, od vizantijskog cara stiže hrisovulja da se obnovi napušten i razvaljen manastir Hilandar, i „da ostane Srbima na poklon večni“. U Hilandaru je Nemanja i umro 1199. Posle 8 godina mošti su prenete u Studenicu.
Stefan I Nemanjić (Stefan Prvovenčani)
Srpski veliki župan (1196-1217) i prvi kralj iz dinastije Nemanjića (1217-1228), srednji sin Stefana Nemanje. Šest godina pre dolaska na presto oženjen je vizantijskom princezom Jevdokijom, što ga i jeste odredilo za naslednika srpskog trona. Zbog toga jedini od njegovih sinova nije dobio udeonu kneževinu.
Već prvih godina vlasti žestokog protivnika dobio je u najstarijem bratu Vukanu Nemanjiću, koji je, kao udeoni knez, vladao teritorijom Duklje, Dalmacije i Trebinja, a ponašao se bezmalo kao samostalni gospodar. Mlađi brat, Rastko Nemanjić, samostalno se odrekao prestola. Kad je Stefan oterao ženu Jevdokiju 1201. godine, Vukan ju je dočekao sa počastima i omogućio joj da dostojanstveno ode u Carigrad. Stefan je ovim činom uništio odnose s Vizantijom, ali se nije plašio njihove odmazde, jer je Vizantija bila u opštem rasulu.
Nastojao je da stekne podršku pape Inoćentija II, kome se obratio s molbom da mu pošalje kraljevsku krunu, želeći da obezbedi međunarodno priznanje Srbije. Dolazak legata se nije dogodio zato što mađarski kralj nije dozvolio ovaj čin zarobivši legata. U ovome je imao udela i knez Vukan koji se ponosio starom zetskom titulom kralja i koga je papa pominjao kao „svetlog kneza Duklje i Dalmacije“. U leto 1202. Stefan je pretrpeo napad udruženih snaga Vukana i mađarskog kralja Emerika, te je proteran iz države, a titulu velikog župana preuzeo je Vukan. Pomoć Stefanu počeo je da pruža bosanski ban Kulin, neprijateljski nastrojen i prema Vukanu i prema Emeriku.
Posle prodora bugarskog cara Kalojana i kumanskih odreda 1203, Stefan počinje da se učvršćuje u pograničnim delovima države. Kad su krstaši 1204. osvojili Carigrad, braća su odlučila da se pomire pred opasnošću, te su borbe zaustavljene početkom 1205. godine. Stefan je ponovo postao veliki župan, a Vukan je ostao dukljanski i dalmatinski udeoni knez. Mir je učvršćen nad moštima Stefana Nemanje, a u prisustvu najmlađeg brata, arhimandrita Save u Studenici.
U periodu kada su Vizantiju zamenila sitna latinska carstva, a Mletačka postala glavna sila istočnog Sredozemlja, Stefan se pokazao kao hrabar i vešt vladar, pripojivši 1208. godine Niš, Lipljan, Moravu, Vranje, Prizren, Gornji i Donji Polog. Istovremeno je uspeo da se odbrani iako je napadan sa tri strane, Sve pobede je predstavljao kao čuda svetog Simeona, a radio je po uverenju da „najbolje čini za Srbiju. Sprijateljio se sa Mletačkom Republikom, a sam se oženio unukom mletačkog dužda Enrika Dandola, Anom Dandolo. Ovoga puta, podržan Mletačkom, traži drugi put krunu od pape i kruniše se 1217. godine za kralja, čime postaje kralj svih srpskih zemalja (izuzev Bosne, koja je u to doba bila samostalna država). 1219. godine Sava je izdejstvovao autokefalnost srpske crkve od vizantijskog patrijarha iz Nikeje, dok je Stefan izgradio svoju zadužbinu, manastir Žiču i u njoj osnovao prvi srpsku arhiepiskopiju. U Žiči su krunisani svi vladari do cara Dušana. Poslednja opasnost koja mu je pretila bio je epirski vladar Teodor I Anđeo, koji je pokazivao težnju da obnovi Vizantiju. Stefan je svog sina oženio ćerkom Teodora, te je Radoslav i faktički određen za srpskog vladara. Manastir Žiča, kraljevska lavra Nemanjića
Stefan Radoslav I Nemanjić (Radoslav)
Srpski kralj od 1228. do 1234. godine, najstariji sin Stefana Nemanjića. Vladao je Srbijom još za vreme bolesti svog oca. Od 1219. je oženjen ćerkom epirskog despota, koji je tad bio u velikom usponu i čija je država imala dugačku granicu sa Srbijom. Pod velikim uticajem tazbine dodao je svom imenu vizantijsko carsko prezime- Duka. Prvi je od srpskih vladara kovao novac.
Pregovarajući s ohridskim arhiepiskopom Dimitrijem Homatijanom, zaobišao je arhimandrita Savu, čime je ugrozio interese i crkve i države. Zbačen je posle epirskog poraza od strane Bugara kod Klokotnice, s kojima nije hteo da pregovara. Na presto je došao njegov mlađi brat Radoslav, dok je on otišao u izgnanstvo. Kada ga je žena napustila, vratio se u Srbiju, zamonašivši se kao Jovan u Studenici, gde je umro i gde je sahranjen.
Stefan Vladislav I Nemanjić (Vladislav)
Srpski kralj (1234-1243), srednji sin Stefana Nemanjića. Pošto je posle bitke na Klokotnici Bugarska postala najmoćnija sila na Balkanu, težio je da uspostavi dobre odnose s Ivanom Asenom II, bugarskim carem, te se oženio njegovom ćerkom.
Vladislav je još kao princ podigao manastir Mileševu i u njega, iz Trnova, posle mnogo mučnih pregovora, doneo kovčeg s moštima svetog Save. U Mileševi se nalazi jedna od najlepših fresaka sveta svih vremena, (koja je i prva slika prenesena televizijskim signalom preko Atlantika), „Beli anđeo“.
Kad je bugarski car umro, Vladislav je ostao bez podrške. U isto vreme Tatari su upali u Mađarsku, koju su razrušili jureći mađarskog kralja sve do Jadranskog mora. Tatari su se vratili kroz Srbiju i Bugarsku. Srbija, zbog teško pohodnog terena, nije oštećena, ali je zato potpuno razrušena Bugarska, koja je posle toga postala tatarski vazal, što je dovelo do detronizacije Vladislava.
Stefan Uroš I Nemanjić (kralj Uroš)
Srpski kralj (1243-1277), treći sin Stefana, mlađi brat Vladislava. U njegovo vreme situacija na Balkanu se zakomplikovala: Grci iz Nikeje su bili u usponu i konačno su 1261. godine osvojili Carigrad, srušivši Latinsko, a obnovivši Vizantijsko carstvo. Uroš je u početku bio saveznik Nikejaca, ali je uskoro prešao u protivnički tabor.
Zbog sukoba Dubrovačke i Barske rimokatoličke nadbiskupije, bio je u neprijateljstvu s Dubrovnikom, jer je podržavao Barsku nadbiskupiju (barski nadbikus imao je titulu „primas Srbije“). U savezu s kraljem Obeju Sicilija, Manfredom, i epirskim despotom Mihailom 1258. je prodro u Makedoniju, zauzevši Skoplje, Prilep i Kičevo, ali ga je vizantijski car Mihailo Paleolog sledeće godine potisnuo do Šar-planine. Pokušavao je, bezuspešno, da zauzme Mačvansku banovinu od Mađara, iako je s njima bio prijatelj, a njegov sin venčan s mađarskom princezom.
U Srbiju je doveo nemačke rudare Sase koji su započeli proizvodnju srebra i omogućili privredno jačanje Srbije. Kovanjem novca i otvaranjem carina olakšao je trgovinu u zemlji. Podigao je veličanstveni manastir Sopoćane, a njegova žena, Jelena Anžujska, Gradac; Sopoćani su italijanskim umetnicima dali inspiraciju da pokrenu novi pravac u umetnosti- renesansu.
Pred kraj života došao je u sukob sa sinom Dragutinom, koji je tražio deo države za sebe, a potom, pobedivši oca kod Gackog, i zbacio Uroša s prestola. Uroš se zamonašio u Humskoj zemlji, a mošti su mu danas u Sopoćanima.
Stefan Dragutin I Nemanjić (Dragutin)
Srpski kralj u periodu 1276-1282. Bio je najstariji sin Stefana Uroša I, koga je zbacio uz pomoć mađarske vojske, s kojom je pobedio u bici kod Gacka. Pod njegovom vladavinom Srbija je ostala protivnik Vizantije, a saveznik koalicije za obnovu Latinskog carstva. Majci (Jeleni Anžujskoj) odvojio je deo teritorije: Zetu, Trebinje, krajeve oko Plava i Gornjeg Ibra.
Slomivši nogu kod grada Jeleča bio je primoran da se na Saboru u Deževu 1282. godine odrekne prestola u korist svog mlađeg brata Milutina, jer se „hendikep“ vladara smatrao dokazom da on nije sposoban da vlada. Tada je sačinjen i dogovor koji je određivao da Milutina naslede Dragutinovi sinovi, Uroš ili Vladislav.
Posle silaska s prestola povukao se u svoju upravnu oblast koja je obuhvatala župu Dabar, kraj oko Priboja na Limu, župu Moravicu, Arilje, teritoriju severno od Zapadne Morave sa Rudnikom, sve do mađarske granice. Posle dve godine, kao ugarski vazal, dobija Mačvansku banovinu s Beogradom, Usoru i Sol u severnoj Bosni. Uz Milutinovu pomoć porazio je i proterao iz Braničeva samostalne bugarske feudalce Drmana i Kudelina 1291. godine, pa je tako formirana srpska država koja se protezala od Usore do Homolja. Neki su je čak nazivali kraljevinom Srbijom, dok su Milutinovu državu rađe zvali kraljevinom Raškom; u srpskoj istoriji je poznat kao „sremski kralj“ , jer se u srednjovekovni Srem ubrajala i severozapadna Srbija. Prestonice su mu bile Debrc na Savi i Beograd. Posvađao se sa bratom 1299, a zaratio 1301, jer je Milutin sklopio ugovor s Vizantijom i oženio se vizantijskom princezom Simonidom. 1312. je nateran na pokornost. Zaslužan je za pomeranje srpskog težišta na sever.
Zbog teške bolesti se 4 godine kasnije i zakaluđerio se pod imenom Teoktist. Sa njegovom ženom Katilinom podizao je lepe zadužbine, među kojima se ističu crkva Sveti Ahilije kod Arilja, i Tronoša (zadužbina Katiline).
Stefan Uroš II Milutin Nemanjić (Milutin)
Kralj Srbije od 1282. do 1321. godine, mlađi brat kralja Dragutina i jedan od najvećih srpskih vladara. Presto je uzeo na Deževskom saboru. Odmah po dolasku na vlast započeo je s napadima na vizantijske teritorije i tokom 1282. osvojio je Skoplje, Polog, Ovče polje, Zletovo i Pijanec, kao i krajeve oko srednjeg i gornjeg toka reke Bregalnice. Time se proširio na makedonske teritorije.
Od protivudara spasla ga je smrt Mihaila VIII Paleologa 1282. godine, dok novi car, Andronik II Paleolog nije uspeo da dovede pripreme do kraja. Videvši ovo, Milutin i Dragutin su zajedno opustošili okolinu grada Sera, dolinu reke Strumice i kod Kavale izbio na Egejsko more. 1284. priključio je državi Debar s okolinom, Kičevo i Poreč, krajeve oko reka Treske i Crnog Drima. Do primirja s Vizantijom južna granica Srbije išla je severno od linije Ohrid-Prilep-Štip.
Posle pobede nad bugarskim feudalcima dospeo je u nevolju, jer je vidinski knez Šišman, smatrajući svoje interese ugroženim, u pomoć pozvao Tatare, koji su zašli duboko u srpsku teritoriju. U ovom ratu Milutin je potukao i bugarsku i tatarsku vojsku, a potom je osvojio Vidin, primoravši Šišmana na bekstvo. Uvidevši da sad može tatarski kan Nogaj krenuti u ofanzivu, zaključio je mir, a Šišmanu vratio Vidin, a potom ga oženio ćerkom velmože Dragoša, a njegovog sina svojom kćerkom. Nogaj nije bio zadovoljan srpskim i bugarskim novonastalim prijateljstvom, ali je kralj Milutin, da bi ga primirio, poslao na njegov dvor kao taoce sina Stefana i jedan deo vlastele, koji su tu ostali sve do Nogajeve smrti 1299.
Što se ratova s Vizantijom tiče, 1296. je privremeno osvojio Draš i teritorije severne Albanije. Posle suzbijanja ogromne vizantijske ofanzive pod čuvenim vojskovođom Mihailom Glavasom 1297. godine, primorao je Andronika na nalaženje zajedničkog rešenja. Pregovori su trajali veoma dugo (1297-1299), a Milutin je kao jedan od uslova postavio sklapanje braka s vizantijskom princezom. Andronik je mislio da mu za ženu da sestru Jevdokiju, međutim, kako je ona pobegla u Trapezunt, morao je da da ćerku Simonidu, koja još nije imala ni deset godina, dok je Milutin već imao oko četrdeset (ona mu je bila čak peta supruga po redosledu). Za ovaj brak se s pravom govori da je bio samo zvaničan, politički, i ništa drugo. Uz nju je Milutin od vizantijskog cara dobio kao miraz priznanje svih osvojenih teritorija.
Posle Dragutinove smrti pogazio je dogovor, a prestolonaslednika Vladislava zatvorio u tamnicu; mađarskom kralju Karlu I Robertu je odbio da vrati Beograd i Mačvu, te ih je ovaj morao silom oduzeti 1319. godine. Milutin je uspeo da značajno proširi granice Srbije u pravcu juga i severoistoka, i prvi je Srbiju proširio do desne obale Dunava.
Podizao je crkve i manastire koji su po lepoti i raskoši prevazišli sve dotadašnje bogomolje. Podigao je neverovatnih 40 crkava (po jednu za svaku započetu godinu vladavine). Potpomagao je obnavljanje manastira u Jerusalimu, Carigradu, Solunu i na Atosu, ali je najveću pažnju pridao manastirima u Srbiji. U Prizrenu je podigao crkvu Bogorodice Ljeviške, na Kosovu je sagradio veličanstvenu Gračanicu, a u Skoplju je podigao crkvu Trojeručicu, crkvu Svetog Konstantina i manastir Svetog Georgija Skoropostižnog. Severno od Skoplja je obnovio crkvu Svetog Nikite, a kod Kumanova manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričaninu. U Studenici je podigao malu i neobično skladnu crkvu, tzv. Kraljevu crkvu. U okvirima tadašnje države najpoznatiju zadužbinu mu je predstavljao manastir Banjska, u kom je i sahranjen.
Stefan Uroš III Nemanjić (Stefan Dečanski)
Srpski kralj u periodu 1321-1331, pod kojim je Srbija postala najjača vojna sila na Balkanu, najstariji sin kralja Milutina. U mladosti je bio talac na tatarskom dvoru, odakle je pobegao 1299. Godine 1309. dobija na upravu Zetsku oblast i oblast Trebinja, gde je nasledio svoju babu, kraljicu Jelenu Anžujsku. Posle pomirenja oca i strica na snagu opet stupa dogovor sa Deževskog sabora, što znači da Stefan neće naslediti svog oca. Zabrinut ovim, on diže ustanak na oca, međutim, biva uhvaćen i odveden u Skoplje gde je trebalo da bude oslepljen. 1314. je, sa ženom i dva maloletna sina predat caru Androniku u Carigrad na čuvanje. 1320. se vraća u Srbiju i dobija na izdržavanje jedan deo župe Budimlje.
Za njegovo izbavljenje iz zatočeništva su najzaslužniji zvaničnici Srpske crkve, te se on 1321. uključuje u bitku oko prestola, boreći se s mlađim bratom, Konstantinom, i Vladislavom, sinom kralja Dragutina. Do kraja godine porazio je Konstantina, da bi se sledeće godine krunisao za kralja. 1323. i 1324. poražava i Vladislava (kralja Vladislava II) i zvanično postaje kralj „svih srpskih i pomorskih zemalja“.
1327. i 1328. ratuje sa Dubrovnikom i osvaja jedan deo teritorija koje je ranije osvojio od njega bosanski ban Stjepan II Kotromanić. Zbog pružanja podrške caru Androniku II oko borbi za presto u Vizantiji, novi car Andronik III kreće u oružane sukobe sa Srbijom, kome se pridružuje i bugarski car Mihailo Šišman. Uvidevši ovo, kralj Stefan se spremio da napadne bugarsku vojsku pre nego što se ova ujedini s vizantijskom. U iznenadnom napadu 28. jula 1330. kod Velbužda, car Mihailo Šišman je ranjen i zarobljen, a car Andronik III je umesto na Srbe krenuo na Bugare, svoje saveznike. Mihailo Šišman je ubrzo umro od zadobijenih rana. Stefan Dečanski je na bugarski presto doveo sina svoje seste Ane, cara Ivana Stefana i, na račun Vizantije, doneo novo proširenje na gradove: Veles, Prosek, Štip i Dobrun. Posle pobeda punu je pažnju posvetio gradnji manastira Dečani na Metohiji. Zbacio ga je sa prestola sin Dušan.
Stefan Uroš IV Dušan Nemanjić (Dušan)
Srpski kralj (1331-1345) i car (1345-1355), osnivač Srpskog carstva, sin kralja Stefana Dečanskog. Istakao se u bici kod Velbužda. Uz pomoć vlastele, skovavši zaveru u Zeti sa vlastelom, podigao je bunu protiv oca, zatvorio ga u grad Zvečan i golim rukama zadavio. (Zbog čega je jedini vladar dinastije Nemanjića koji nije kanonizovan za sveca). Njegove ambicije su odgovarale tadašnjoj vlasteli i državi u naponu snage.
Posle gušenja pobune u Zeti 1332, jačanja centralne vlasti i sređivanja odnosa s Bugarskom (ženidbom sestre cara koji je zbacio Ivana Stefana, Jelenom), krenuo je na Vizantiju i do 1334. (kad je krenuo na Solun) osvojio gradove Kostur, Prilep, Ohrid i Strumicu. Naredne godine odbranio je sever od napada mađarskog kralja, Karla I Anžujskog, koji se morao vratiti na severnu obalu Save. Građanski rat u Vizantiji 1341, posle smrti cara Andronika III, Dušan je iskoristio za dalja osvajanja. U Paunima kod Prištine dočekao je pretendenta na vizantijski presto, Jovana VI Kantakuzina, i s njim sklopio vojni savez, tao da zajedno napadaju Vizantiju, a da svakom pripadne što osvoji. Te godine zauzeo je Voden i Melnik, a sledeće Berat, Valonu i Ver. Posle razlaza njih dvojice, Kantakuzin se obratio Turcima za dalju pomoć, time indirektno bivajući kriv za tursko širenje na Evropu. Dušanov vojvoda Preljub je pretrpeo težak poraz kod Stefanijane 1334, ali je Dušan sledeće godine osvojio važan vizantijski grad, Ser, time pomerivši granicu Srbije na Egejsko more, od ušća Meste do solunskog zaleđa.
Posle pregovora sa protatom svetogorskih manastira i obavezom da će poštovati autonomiju Svete Gore, na Božić (25. decembra) 1345. on je aklamacijom proglašen za „cara Srba i Grka“. Iduće godine, na Vaskrs (16. aprila) zvanično je u Skoplju krunisan carskom krunom.
1348. granicu je pomerio čak do Korinta, osvajanjem Epira i Tesalije. Iako je tada pomagao maloletnog vizantijskog cara Jovana V Paleloga, od Venecije je tražio brodove da bi napao Kantakuzina, opsadom Carigrada. Pošto Venecija nije ispoštovala ovaj dogovor, vratio se u Hum i osvojio ga, kao i nekoliko gradova u dolini Neretve.
Dušanovo carstvo
Na vreme je shvatio opasnost od turske najezde, te je vodio pregovore s papskom kurijom da bude imenovan za „kapetana hrišćanstva“, tj. predvodnika novog krstaškog pohoda. Papa je s ovim oklevao, sve dok Dušan nije iznenada umro 1355. godine, 20. decembra. Tek su se posle Dušanove smrti Turci osmelili da napadnu Evropski kontinent.
Stigao je da ojača vojsku i donese Dušanov zakonik, najznačajniji pravni dokument srednjovekovne Srbije, koji je objavljen 1349. godine, a dopunjen 1354. U istorijskom pamćenju Srba ostao je simbol najvećeg uspona, slave i sjaja srpske države i u kasnijim vremenima njegovo ime je davalo snagu srpskim borcima za slobodu da nastave svoju borbu za slobodu i obnovu države. Njegova zadužbina je manastir Sveti Ahilije kod Arilja.
Stefan Uroš V Nemanjić (car Uroš)
Srpski car u periodu od 1355. do 1371. Sin cara Dušana i njegove žene, bugarske princeze Jelene. Kada se Dušan krunisao za cara, Uroš je postao nosilac titule kralja i postao očev savladar. Od tada je on vladao srpskim zemljama, a njegov otac „Romanijom“, tj. grčkim zemljama.
Posle smrti cara Dušana, on ga nasleđuje kao 22-godišnjak. Velikaši mu nisu pružili gotovo nikakvu podršku, pa se vladavina Uroša vezuje za propast Srpskog carstva. Dušanov polubrat, Simeon-Siniša Nemanjić, prognan iz Epira od strane Nikifora II Orsinija u Kosturu se proglasio za cara. Sada je Uroš morao da se brani od strica, te je odbio njegovu ofanzivu 1358. kod Skadra, pošto je Simeon-Siniša osvojio Epir i Tesaliju i obrazovao novu državu. Iste je godine Uroš sprečio mađarski napad sa severa. U oblasti Sera vladala je njegova majka, pomažući mu da zaštiti poziciju u tim oblastima, dok se u Albaniji formirala država despota Jovana Komnina Asena, oko gradova Kanine i Valone.
Potom kreću velika odvajanja: humski knez Vojislav Vojinović obrazuje državu od Rudnika do Jadranskog mora; posle njegove smrti na pozornicu raspada stupaju Mrnjavčevići, Uglješa i Vukašin, obrazujući države u Makedoniji. Uglješa uzima Ser od carice Jelene, a Vukašin se čak izborio za titulu kralja, postavši Urošev savladar i dobivši pravo da Uroša naslede Vukašinovi sinovi. Ovo su s podozrenjem gledali knez Lazar Hrebeljanović i župan Nikola Altomanović, te je novi sukob bio na pomolu.
Ove sukobe je prekinulo tursko nadiranje. Braća Mrnjavčevići su slomljeni u boju na Marici, a Uroš ih je nadživeo svega 3 meseca. Teško bolestan, umro je u dvorcu Nerodimlju, isključen iz političkih zbivanja. Sa njim je umrla i jaka srpska jedinstvena država, jedna od najvećih sila tadašnje Evrope. Narod je bio i ostao svestan da za raspad nije kriv on, već velmože „prokletih duša“. Njegova zadužbina je manastir Matejča.
