Prva rimska osvajanja teritorija, koje su se nalazile između Dunava i današnje Makedonije, nastala su kao posledica nastojanja Rimskog carstva da zaštiti oblasti na jugu Balkanskog poluostrova koje su osvojene tokom i nakon ratova sa Mekedonijom, kao i sa ilirskim i drugim paleobalkanskim plemenima.
Permanentno ugrožavanje pograničnih prostora na jugu Balkana od različitih „varvarskih plemena“, koja su svojim pljačkaškim pohodima nanosila ogromnu materijalnu štetu i izazivala konstantnu nestabilnost, u izvesnom smislu su izazvala reakciju Rimljana. Svakako, osvajanje do tada neosvojenih delova Balkanskog poluostrova je proisteklo iz mnoštva različitih konstelacija, pa je samim tim logično sadržalo i čitav niz drugih benefita. Jedan od njih je predstavljao i taj, da bi uspostavljanje nove granice na Dunavu, kao nekoj vrsti prirodnog bedema i barijere, omogućilo daleko efikasniju odbranu Rimskog carstva od napada različitih „varvarskih plemena“ sa severa.
Poznato je da je sa Mezima ratovao Marko Licinije Kras između 29. i 28. godine p.n.e. Pretpostavlja se da su ovom prilikom bili osvojeni prostori koji su se nalazili na severoistočnom delu buduće provincije Gornje Mezije. Dardance, odnosno jedan deo njih, je nešto ranije pokorio Gaj Skribonije Kurion. Završna faza rimskih osvajanja na prostorima oko Save i Dunava podrazumevala je pokoravanje Skordiska, koji su najverovatnije konačno poraženi 15. godine stare ere, budući da je poznato da su 12. godine p.n.e učestvovali u Panonskom ratu kao saveznici Rimljana. Veoma je diskutabilno koliko je pokoravanje plemena koja su naseljavala ove prostore značilo i kraj njihove samostalnosti, te je sasvim moguće da su ona svoju delimičnu nezavisnost sačuvala do trenutka postavljanja prvih stalnih vojnih postaja. Ipak, svakako se sa saigurnošću može konstatovati da plemena sa prostora Podunavlja već od kraja I veka p.n.e. nisu predstavljala opasnost za provinciju Makedoniju, iz čega proizilazi da je intervencija Rima bila u potpunosti uspešna i sa upečatljivim rezultatima.
ROMANIZACIJA NA BALKANU
Pre postavljanja prvih vojnih garnizona na prostore oko Dunava, zaštita oblasti koje su Rimljani osvojili bila je najverovatnije poverena tzv. „klijentelskim kneževinama“. Već u poslednjoj deceniji stare ere došlo je do premeštanja pojedinih legija iz Makedonije na prostor budućeg rimskog limesa, tj. buduće provincije Gornje Mezije. U ovo vreme neku vrstu regionalnog centra vojne komande je predstavljao Naissus (Niš).
Stvaranje provincije Mezije se najčešće datuje u 15. godinu nove ere. Međutim, postoje i drugačija stanovišta pojedinih istraživača koja nastaju kao posledica kontradiktornih podataka koja pružaju Apijan i Dion Kasije. Tako se često kod pojedinih autora pretvaranje Mezije u provinciju datuje u 14. godinu, odnosno prvu godinu Tiberijeve vladavine.
Glavnu ulogu u procesu romanizacije osvojenih oblasti na ovom prostoru odigrale su dve legije i to: IV Flavia i VII Claudia, koje su ujedno zaslužne i za nastanak prvih urbanih gradskih naselja na ovom delu limesa. Bitno je napomenuti da su one premeštene na Dunav tek nakon više decenija od rimskog osvajanja ovih teritorija.
Međutim, pre dolaska ove dve pomenute legije čija je uloga na ovim prostorima bila zaista velika, na limesu su bile stacionirane i brojne druge legije tokom prvog veka. Iako postoji čitav niz nepoznanica oko toga koje su legije i na kojim tačno lokacijama koegzistirale u prvim decenijama prvog veka nove ere, istraživanjima se ipak došlo do pojedinih zaključaka na osnovu kojih je približno rekonstruisana opšta situacija na limesu u ovom periodu. Već samom organizacijom novonastale provincije došlo je i do stvaranja prvih legijskih logora na Dunavu, odnosno na severnoj granici Gornje Mezije. Iako ne postoji ni jedan istorijski izvor koji bi pružio adekvatne podatke kada je tačno došlo do premeštanja pojedinih legija iz Makedonije na sever, tj. na Dunav, ipak je utvrđeno da pre 16. godine p.n.e. vojne postaje na ovom prostoru nisu postojale. Na to ukazuje činjenica da su 16. godine p.n.e. tokom jednog od svojih pljačkaških pohoda Skordisci sa Dentilima bez problema prošli kroz Dardaniju. Može se predpostaviti da je do prvih premeštanja legija iz Makedonije u Meziju došlo neposredno pre Dalmatinsko-panonskog ustanka, verovatno 1. godine nove ere, ali brojni autori zastupaju tezu o ranijem premeštanju, možda u 13. ili 11. godini p.n.e. Za ovu hipotezu se kao dokaz navodi činjenica da nakon 11. godine stare ere nisu zabeleženi nemiri na ovim prostorima, za šta bi moglo biti zaslužno eventualno postojanje vojne posade.
ZAŠTITA GRANICE CARSTVA
Vojna posada koja je bila stacionirana u prvim utvrđenjima na Dunavu je po svemu sudeći bila malobrojna, dok su sama utvrđenja bila međusobno locirana na znatnoj udaljenosti. Rimski istoričar Tacit je zapisao podatke o prve dve legije (IV Scythica i V Macedonica), koje su se nalazile na ovom delu Dunava. Takođe, imena ovih legija zabeležena su i na jednom natpisu datovanom u 33. ili 34. godinu koji je bio uklesan u steni kod Gospođinog vira (Đerdapska klisura) a pominju se i na jednom natpisu koji datira s početka vladavine cara Klaudija. Prilikom stvaranja provincije Trakije (45. godine), došlo je do promena rasporeda i broja legija u Meziji. Ovom prilikom se jedan deo mezijskih garnizona premestio u donji tok Dunava u novoosnovanu provinciju Trakiju. Pošto se ovim premeštanjem u drastičnoj meri smanjio broj vojnika na delu limesa u Meziji, došlo je do prebacivanja legije VIII Augusta iz Panonije na ove prostore, kako bi se što bolje osigurala granica. Do premeštanja legije IV Scythica sa Dunava na Rajnu dolazi 49. godine i posle ovoga na Mezijskom delu Dunava ponovo borave dve legije. Ipak, pojedini istraživači smatraju da je legija IV Scythica, prebačena iz Mezije u Siriju 62. godine, pošto nema potvrde u izvorima da se ona između 49. i 62. nalazila na prostoru Germanije. Konfuzija nastaje možda zbog pogrešnog tumačenja Tacitovog podatka, po kome je ova legija iz Germanije premeštena na istok 57. ili 58. godine. Odnosno, pojedini istraživači smatraju da Tacit nije mislio na Germaniju kao provinciju, već na malo naselje koje se nalazilo na mezijsko-tračkoj granici i koje je potvrđeno u brojnim kasnijim izvorima kao Germane. Međutim, ovakvo stanovište većina autora ipak osporava.
Nakon nekoliko godina u Meziji su ponovo boravile tri legije. Tačan datum i razlozi premeštanja legije VII Claudia iz Dalmacije u Meziju, ostaju nejasni. Posle poraza rimskih snaga u Jermeniji, u Siriju je iz Mezije premeštena legija V Macedonica, nakon čega su na Dunavu ostale dve legije – VIII Augusta i VII Claudia. Ipak posle uspeha „varvara“ 67. i 68. godine, dolazi do još jednog njihovog prelaska Dunava tokom 69. godine. Varvarsko pljačkanje Mezije su ovom prilikom sprečile tri legije: VIII Augusta, VII Claudia kao i III Gallica, iz čega se može zaključiti da je i ova poslednja predstavljala deo stalne vojne posade i da je verovatno na ove prostore bila prebačena sa istoka oko 68. godine.
Do značajnijih promena u jačini vojne posade u Meziji došlo je tokom trajanja građanskog rata 69. godine. O njegovom intenzitetu i upšte o krizi u kome se u tom periodu nalazilo Rimsko carstvo, svedoči i činjenica da je granica na Dunavu u jednom trenutku bila potpuno nebranjena. Prvo se sa limesa povukla legija III Galica, kako bi pomogla pretendentu Otonu, a nedugo posle nje su iz Mezije u Italiju otišle i preostale dve legije. Nakon smrti Otona, sve tri legije su se priklonile Viteliju, nakon čega su se vratile u svoje stare logore. Međutim, već iste godine one su iznova otišle u Italiju sa namerom da pruže podršku Vespazijanu. Budući da je zbog toga granica na Dunavu opet ostala nezaštićena vojni komandanti su, sudeći prema svedočanstvima koje postoje kod Tacita, morali da sklope ugovor sa „varvarskim“ vođama pri čemu je tom prilikom znatan broj „varvara“ primljen u rimsku vojsku. Međutim, pokušaj da se na ovakav način zaštiti rimska granica pokazao se kao potpuno neuspešan. Zasluga što mezijske logore nisu osvojili „varvari“ pripada vojskovođi Mucianu, koji je u tom trenutku na putu iz Sirije u Italiju sa svojom legijom VI Ferrata prolazio kroz Meziju.
Nakon smirivanja prilika u carstvu i konačnog okončana iscrpljujućeg građanskog rata, u svoj stari logor (Viminacium) se vratila jedino legija VII Claudia, dok su preostale dve bile premenštene u Siriju (III Gallica) i Germaniju (VIII Augusta). Njihova mesta u Meziji su zauzele dve legije – I Italica i V Alaudae, koje su bile premeštene iz Germanije. Približno u isto vreme je sa istoka u Meziju vraćena i legija V Macedonica, te su tako vojne postaje u Meziji bile znatno povećane i brojale su četiri stalno stacionirane legije. Ovaj postupak označava ujedno i premeštanje vojnog težišta sa Rajne na Dunav. Sve četiri legije su se na Dunavu nalazile do početka rata sa Dačanima, pri čemu je na samom početku rata 85. godine, došlo do potpunog uništenja legije V Alaudae. Zbog toga je u Meziju premeštena legija IV Flavia, koja se do tada nalazila u Dalmaciji. U približno isto vreme izvršena je i podela do tada jedinstvene provincije Mezije na dva dela, pri čemu su osnovane dve nove provincije, Moesia superior i Moesia inferior. Postoji mišljenje da se broj legija u Meziji 86. godine povećao na pet, što je navodno učinjeno dolaskom legije II Adiutrix, ali za ovakvu hipotezu nema relevantnih argumenata. Bitno je naglasiti da su u toku trajanja Dačkih ratova u Meziji bile stacionirane četiri legije, od kojih su dve bile na prostoru Donje Mezije (I Italica i V Macedonica), dok su se legije VII Claudia i IV Flavia nalazile na teritoriji Gornje Mezije, tj. na limesu. Inače, ove dve legije su u Gornjoj Meziji ostale do kraja Antike.
GDE SU BILE LEGIJE?
Za sada nisu pouzdano ubifikovane lokacije logora prvih mezijskih legija, iako se smatra da su u Viminacijumu i Singidunimu bile stacionirane dve legije – IV Scythica i V Macedonica. Inače, potvrđeno je da se legija V Macedonica u vreme vladavine Klaudija nalazila u Eskusu gde je pronađeno nekoliko natpisa pripadnika ove legije, pri čemu nije isključeno da se njen logor nalazio na ovoj lokaciji još tokom vladavine cara Tiberija. Kao razlog zbog kojeg su rimske legije bile stacionirane u Singidunumu i Viminacijumu, često se navodi kako nakon osnivanja provincije Donje Panonije u njoj nije postojala vojna posada a budući da se Viminacijum i Singidunum nalaze u blizini ove provincije, stacioniranje posade u ova dva logora je ujedno rešavalo i pitanje vojne zaštite novoosnovane provincije. Legija VIII Augusta, je svoj logor imala u Novama, VII Claudia u Viminacijumu, dok lokacija logora legije IV Scythica nije poznata. Prva lokacija logora legije IV Flavia, nije sa sigurnošću utvrđena, pri čemu različiti autori kao potencijalne lokacije navode Viminacijum, Raciariju, Durostorum i Aquincum. Pojedini istraživači smatraju da je ova legija zapravo od njenog prebacivanja u Meziju, bila stacionirana u Singidunumu. Takođe, postoji i hipoteza da su legije VII Claudia i IV Flavia u početku svoj logor delile u Viminacijumu, za šta se kao dokazi navode nekoliko spomenika pronađenih na ovom lokalitetu na kojima su konstatovane oznake IV Flavijeve legije. Ovi spomenici se datuju u I vek, kao i na početak II veka. Moguće je da je legija IV Flavia za vreme vladavine Trajana ili Hadrijana, bila premeštena iz Viminacijuma u Singidunum. Skraćeno ime ove legije je bilo IIII FF, pri čemu se pouzdano zna da je ova skrćenica bila u upotrebi od Hadrijanovog vremena. Kasnije se pojavljuje oznaka IIII Fl. fel. Međutim, ipak se skraćenica IIII F F ne može vremenski ograničiti na prvi i početak drugog veka, budući da su konstatovani i spomenici na kojima je zabeležena ova skraćenica a koji su datovani kasnije. U Viminacijumu su inače pronađeni spomenici koji na sebi nose oba tipa skraćenice, IIII Fl. fel. kao i IIII F F. Dimenzije logora u Viminacijumu (442,7 x 385,6 m.) pružaju indicije da legija IV Flavia nije odmah nakon dolaska u Meziju mogla biti stacionirana u njemu, pošto su njegove proporcije i suviše male da bi u njemu mogle boraviti istovremeno dve legije. Isključuje se i tvrdnja da je stalni logor legije IV Flavia bio Singidunum, pošto se ona pominje u njemu tek od sredine II veka. Izuzev navedenih hipoteza, postoji i ona, po kojoj je prvi logor IV Flavijeve legije bio Margum, što delimično potkrepljuju pojedini epigrafski natpisi. Iz svih predhodno navedenih podataka koje se tiču broja i rasporeda rimskih legija, jasno je da i dalje postoje mnogobrojna pitanja koja još uvek nisu dobila adekvatne odgovore pa samim tim istraživači često iznose različita suprostavljena stanovišta i interpretacije.
RAZVIJENA INFRASTRUKTURA
Veoma bitan zadatak legija stacioniranih uz Dunav podrazumevao je i izgradnju komunikacione mreže, odnosno puteva, koji su izuzev vojnog imali i ekonomski značaj. Poznato je da su pojedini putevi postojali i pre dolaska Rimljana, ali se nakon osvajanja ovih prostora ukazala potreba za izgradnjom novih kako bi se olakšala komunikacija, a samim tim i efikasnost mobilnosti vojske i odbrane granice. Jedan natpis uklesan u Đerdapskoj klisuri (u Gospođinom viru), potvrđuje da su legije IV Scythica i V Macedonica učestvovale u izgradnji puta kroz stene Đerdapa između 30. i 34. godine nove ere. Na ovom prostoru posebna graditeljska delatnost bila je izražena u vreme vladavine cara Trajana u sklopu priprema za ratove sa Dačanima. Ostaci puta koji je tom prilikom izgrađen kroz najsuroviji deo celokupnog toka Dunava (Veliki i Mali kazan), bili su vidljivi sve do izgradnje hidrocentrale Đerdap I kada su na žalost potopljeni. O izgradnji ovog puta svedoči i natpis na tzv. Trajanovoj tabli čiji sadržaj veliča pobedu Rimljana i samog Trajana nad Dunavom i njegovim tesnacima. U ovom periodu je takođe izgrađen i jedan od najveličanstvenijih spomenika provincijalne arhitekture sa praktičnom svrhom. Impresivni most na Dunavu, koji je bio lociran i čiji se ostaci nalaze između današnjeg Kostola i Turn Severina, predstavljao je onovremeno vrhunsko arhitekstonsko ostvarenje čuvenog arhitekte Apolodora iz Damaska.
Zajedno sa prvim legijama, na Dunav je stigao i veliki broj pomoćnih odreda (ala i kohorti). Međutim, podaci o njima su veoma oskudni pa nije moguće izvesti sigurnije zaključke o njihovom rasporedu. Zabeleženo je takođe i postojanje flote još od prvih godina vladavine Tiberija, a predpostavlja se da su postojala i veća pristaništa u Viminacijumu i Singidunumu. Ipak, uloga rečne flote je prvenstveno bila transportna, odnosno ona je primarno korišćena za snadbevanje vojske. Kasnije je deo flote koji je bio stacioniran na ovom delu Dunava, dobio počasni naziv Classis Flavia moesica o čemu svedoče donjomezijske vojne diplome.
(afirmator.org)
