Nastanak Republike i osvajanje Apeninskog poluostrva
Polibije, grčki istoričar, rimsku republiku je posmatrao kao kombinaciju monarhije i demokratije. Vladu u državi su izvršavala dva konzula koja su imala najvišu izvršnu moć, bili vojskovođe i stajali na vrhu magistratskih ureda. Njih su svake godine birala narodna skupština. Rimski senat, aristokratsko veće, igrao je značajnu ulogu a sve do doba principata nije imao nadležnost nad zakonodavnim pravom. Moć senata je proizlazila iz njegovog autoriteta. Pored njega je postojala i narodna skupština koja je bila isto tako važna jer je odlučivala o ratu i miru, potvrđivala je zakone i predstavljala je najvišu sudsku instancu. Centralno mesto političkog života u Rimu predstavljao je gradski forum tj. trg (Forum Romanum) koji je služio kao mesto za sednice političke, društvene i verske prilike.
U vremene kraja kraljevstva i početka republike stvoreno je uređenje rimskog društva koje je uz manje promene trajalo vekovima. Na vrhu su bili stari rimski rodovi i vlasnici zemlje patriciji koji su bili najuticajniji. Najveći deo stanovništva je bio sastavljen od plebejaca i verovatno se radilo o porobljenom stanovništvu koje je moglo da se bavi samo ograničenim političkim problemima i istupali su sa patricijama kao klijenti koji su se zavetovali patricijama na vernost tražili su od njih zaštitu. Najniži na lestvici bili su robovi koji nisu imali nikakva prava, iako su mogli da dobiju slobodu.
Plebejci su vremenom dobili određena prava, kao na primer legalizaciju brakova sa patricijama i pristup magistraturama. Ipak je samo malom broju plebejaca omogućeno da se probiju do rimskog vladajućeg sloja i time je došlo do stvaranja novog tipa aristokratije
U 5. veku p. n. e. Rim je vodio brojne ratove sa svojim susedima koji su 493. godine p. n. e. priznali njegovu vladavinu i tražili su zaštitu od njega od spoljnih neprijatelja. Posle uništenja etrurskog grada Veja 396. godine p. n. e, moćnog rimskog rivala, Rim je počeo da širi svoju hegemoniju nad celim Apeninskim poluostrvom, mada su ga jednom prilikom, posle bitke na Aliji opljačkali Gali, što je oslabilo uticaj Rima na ostala plemena u Italiji. Sledećih pola veka obeležile su borbe sa Galima i borbom sa latinskim saveznicima a posle ratova većina Latina je dobila rimsko državljanstvo. Na prelazu 4. i 3. veka p. n. e. u ratovima su Rimljani porobili Samnite čime su ova plemena pala pod vlast Rima.
Tajna relativno brzog rimskog napredka počiva u sklapanju savezništva sa u tom vremenu moćnim i na kraju porobljenim neprijateljem koji je postao lojalni rimski saveznik. Porobljenu Italiju je Rim pokrio sa velikim brojem puteva na čijim strateškim mestima su bili osnivane kolonije što je omogućavalo kontrolu nad zemljištem koje je bilo osvojeno. Iz toga doba je Rim izašao kao čvrsta državna tvorevina sa moćnom armijom i daljim uslovima za napredak i dalji rast i time su položeni temelji za njegovu budućnost i prosperitet.
Pir, Punski ratovi i Hanibalova invanzija na Italiju
U trećem samnitskom ratu 298–290. p. n. e. Rimljani su savladali koaliciju Samnita i to im je omogućilo da preuzmu kontrolu nad skoro celom današnjom Italijom. Rim se 282. p. n. e. umešao u sukob grčkih polisa i grada Tarenta koji je pozvao u pomoć epirskog kralja Pira. Pir se 280. p. n. e. iskrcao u Italiji sa velikom vojskom i slonovima. Iako je Pir pobeđivao više puta rimski saveznički sistem je bio dovoljno imun i Rimljani su umesto da prihvate Pirove mirovne ponude, bili su uporni i nastavljali su sa borbama i onemogućili su da iskoristi svoje „Pirove pobede“ tako da je njegov položaj u Italiji doveden do neizdrživosti. Nakon poraza 275. p. n. e. Pir je otplovio natrag u Grčku čime su Rimljani stekli kontrolu nad svim grčkim gradovima računajući i Tarent.
Rat sa Pirom bio je prethodnica za mnogo veće ratove. Rast rimske moći doveo je neizbežno do konflikta sa Kartaginom koja je štitila svoje interese u politici i trgovini. Predmet spora je bila Sicilija gde se prožimao uticaj Feničana i Grka. Zahvaljujući kolonizaciji Feničana zapadna i severozapadni deo ostrva bio je pod uticajem Kartagine, dok su na istoku i jugu od 8. veka p. n. e. bili Grci i grčki najmoćniji grad Sirakuza bio je u sukobu sa Kartaginom.
Posle incidenta u Mesini ravnoteža na Siciliji je bila u korist Rimljana i to je izazvalo punsku flotilu na napade italijanske obale i lokalni konflikt je prerastao u rat između velikih sila. To je bio Prvi punski rat 264–241. p. n. e. Na kopnu su pobeđivali rimske legije, ali su Rimljani na moru bili bespomoćni u odnosu na pomorsku dominaciju Kartagine. Posle nekoliko poraza Rimljani su se trajno naselili na Siciliji. Posle ove pobede Kartaginjani su morali da plate velike odštete po mirovnom ugovoru između Rima i njih. Rim je porobio i Sardiniju. Ubrzo zatim ipak Kartagina staje na noge na čemu je u mnogome doprineo Hamilkar Barka.
Kada je Hamilkarev sin Hanibal napao grad Saguntum, koji je bio rimski saveznik u današnjoj Španiji, i kada su Kartaginjani odbili njegovu ekstradiciju došlo je ponovo do Drugog punskog rata 218–201. p. n. e. kada je Hanibal preduzao naporan put preko Hispanije i južne Galije i posle prelaska Alpi upao na teritoriju Italije sa svojom vojskom. Posle serije od nekoliko pobeda Hanibal je Rimljane doveo do ruba poraza. No Hanibal je tu ipak ostao odsečen i nije mogao da Rimljanima nanese konačan poraz i morao je da se povuče. Posle 202. godine rimski vojskovođa Scipion Afrikanac je pobedio Hanibala u odlučujućoj bici kod Zame.
Kartagina je morala da se odrekne svih svojih vanafričkih teritorija, da raspusti svoju pomorsku flotu i bila je prinuđena da isplati velike ratne odštete čime je bila slomljena njena moć. U spoljašnjoj politici je postala u potpunosti zavisna od volje Rima. Ipak je zadržala značajne trgovačke pozicije, a Rim je posle Drugog punskog rata postao glavna sila u Sredozemnom moru a Hispanija je postala rimska provincija.
Ekspanzija u istočnom Sredozemlju
Posle pobede nad Kartaginom, Rim se usmerio ka istoku. Helenističke države Pergam i Rodos, ugrožene koalicijom seleukidskog kralja Antioha III Velikog i makedonskog kralja Filipa V, obratile su se za pomoć Rimu i rimski Senat je iskoristio to što je već u toku Punskih ratova zaratio sa Filipom čime je prekinuo makedonsku hegemoniju u staroj Grčkoj. Tit Flaminije proglasio je na Istamskim igrama u Korintu slobodu helenskih gradova. Dalje angažovanje na istoku pridonela je ekspanzija seleukidskog kralja Antioha III u Maloj Aziji i u Grčkoj sa kojim je vođen rat 192–188. p. n. e. Rat se završio pobedom Rima i predajom svih teritorija u Maloj Aziji, čime je Rim postao najjača sila na istočnoj obali Sredozemnog mora.
Makedonija je posle protivrimske pobune pretvorena u rimsku provinciju 148. godine p. n. e. Konflikt sa numidskim kraljem koji je bio saveznik Rima i koji je svojevoljno napao Kartaginu doveo je do Trećeg punskog rata posle čega je Kartagina bila potpuno uništena i razorena. Osvojena teritorija je bila ustrojena u provinciju Afriku. Slično se dogodilo i sa nezavisnošću Helena, a Korint, centar grčkog otpora Rimljanima, takođe je snašla slična sudbina. Grad je bio razoren i opljačkan, a građani prodati u roblje i deportovani u Rim. Posle zaveštanja poslednjeg pergamskog kralja Atala III 133. p. n. e. teritorija Pergamske kraljevine (zapadni deo Male Azije) je postao rimski posed i pretvoren je u provinciju Aziju.
U novim provincijama su a pre svega u bogatim istočnim zemljama određeni su veliki porezi koji su skupljani od strane patricija koji su davali državi fiksni deo. Ovo je dovodilo do učestalih ustanaka. Rimske pobede su bile veličanstvene ali unutar rimske države je dolazilo do postepenog propadanja republikanskih vrednosti i uređenja.
Kriza republike i braća Grah
Unutarpolitički život Rima pratio je konstantanat uspon nobilita. Najmoćniji aristokratski rodovi čiji su se članovi vodili i bili učesnici u ratovima dobili su monopol u pristupu magistraturama a time i u senat koji je stalno više i više postajao vladajući organ. Iako su narodne skupštine potvrđivale zakone, one su sve više gubile na značaju.
Republika je tako, pored napredka države i povećanja teritorije, došla do unutrašnjepolitičke krize koje je dovedila do građanskih ratova i na kraju do kraja dotadašnjih državnih formi. Razlog je bila duboka socijalna polarizacija rimskog društva i poziv ka reformama pre svega u agrarnoj oblasti. Jedan od posledica rimskih vojno-političkih uspeha je priliv velikog bogatstva i robova. Sitni poljoprivrednici i zanatlije plebejskog porekla bili su odsutni u ratovima na velikim udaljenostima od svojeg prebivališta što je otežavalo njihovu upravu poseda i privrede. Nasuprot tome veliki posednici su povećevali svoje imovine često proteravši stare vlasnike što je dovodilo do stvarenja velikih poseda – latifundija i iskorištavanja robovskog rada. Opadanjem broja zemljoradnika narastao je broj ljudi bez imovine i do oslabljivanja borbene sposobnosti rimskih legija. Rast Rima doveo je do propasti rimskih širokih slojeva koji su imali najveće zasluge za njegov razvoj. Osiromašavanje ovog sloja dovodilo je do migracija stanovništva u gradove, propadanje sela i do narstvajućeg nespokojstva ljudstva.
Narastajući socijalni nemiri kulminirali su kada je 133. godine p. n. e. narodni tribun Tiberije Grah pokušao da predloži zemljišni zakon kojim bi trebala da se podeli i ograniči posede velikoposednika. Razlog za ovakove reforme bio je nedostatak regruta za legije. Predlog Graha nije prošao jer je drugi tribun uložio veto. Ovim je došlo do krize u donošenju odluka, koji je rezultirao Grahovim ubistvom, a dalje reforme su zaustavljene. Njegov brat Gaj Grah je posle deset godina sledio bratovljevo zalaganje za reforme. Ništa bolje nije prošao ni Gaj Graj koje je ubijen 121. p. n. e.
Pobeda senatske većine optimata nad narodnom stranom populara u republici nije doneo smirenje. Kriza države se stalno produbljivala. Rim je potresao ustanak robova pod vođstvom Spartaka u godinama 73–71. p. n. e. kao i dalji konflikti na granicama imperije. U ovoj krizi je prosperirao sa svojim reformama Gaja Marija čije reforme su se razlikovale od reformi braće Grah. U legijama su mogli da služe i bezemljaši koji su bili nagrađivani dodeljivanjem zemlje kao veterani i od tih vremena vojnici nisu osećeli lojalnost prema drževi već prema tome ko im je omogućavao da steknu posed i tako se stvaraju uslovi za početak građanskih ratova.
Građanski ratovi
Osim sukoba unutar rimskog društva dolazilo je i na prelazu 2. i 1. veka p. n. e. do konflikata između italijanskih saveznika koji su tražili prava kao i Rimljani. Posle savezničkih ratova u kojim su saveznici bili poraženi ipak je većina od njih dobila rimsko građansko pravo. Kada se završio saveznički rat, velika opasnost se pojavila na istoku. Pontski kralj Mitridat VI je osvojio Malu Aziju i isplovio za Grčku a na njegovu stranu prešla je i Atina.
Kada je Lucije Kornelije Sula određen da vodi vojsku posle pobede nad popularima, i kada je posle pobedonosnog pohoda protiv Mitritada vratio u Rim svoje protivnike je masakrirao i izdao je spisak građana koje je trebalo ubijiti. Sula se brzo povukao sa svoje funkcije i omogućio je nastupanje dvojici ambicioznih pojedinaca Krasu i Pompeju. Ovaj drugi je definitivno doveo u red neprilike Rima na istoku u Maloj Aziji. Pompej je sklopio savez sa Krasom i ambicioznim Julijem Cezarom.
Lucije Sergije Katilina je 63. p. n. e. pokušao nasilno da sruši Rimsku republiku, ali njegov plan nije uspeo. Pompej, Kras i Cezar su 60. godine p. n. e. stvorili neformalni savez u cilju vlastitih interesa nazvan prvi trijumvirat. Cezar je uz pomoć ostalih triumvira 59. godine p. n. e. postao konzul i obezbedio vođstvo u Galiji. On je osvojio Galiju, čime je stekao veliku popularnost. Kada je Kras poginuo u bici kod Kare protiv Parćana, neprijateljstvo između Cezara i Pompeja je došlo do izražaja i Cezar, kojem je u slučaju povratka pretio sudski proces, prešao je 49. p. n. e. reku Rubikon čime je započeo građanski rat. On je pobedio Pompeja sledeće godine koji je pobegao u Egipat gde je posle bio ubijen a Cezar je dobio vlast nad celim Rimom. Cezarov pošaj za institualizajiju svoje vladavine nije uspeo i pao je kao žrtva republikanaca u senatu pod vodstvom Marka Junija Bruta i Gaja Kasija Longina.
Građanski rat se ponovo rasplamsao. Marko Antonije i Cezarov usvojeni sin Gaj Oktavijan su napravili savez sa Markom Emilijem Lepidom i stvorili drugi trijumvirat koji je bio organizovan protiv sledbenika republike i Cezarovih ubica. Posle pobede su podelili imperiju. Oktavijan je dobio zapadne provincije, Marko Antonije je bio na istoku sa Kleopatrom VII, egipatskom kraljicom i Cezarovom ljubavnicom. Oba trijumvira su došli u sukob i posle Oktavijanove pobede u građanskom ratu Antonije i Kleopatra su izvršili samoubistvo. Time je završeno doba građanskih ratova i bila je završena rimska republika a Oktavijan se odrekao svih svojih prava proglasivši republiku, ali je bio jedini koji je vladao rimskim carstvom
