Istočno rimsko carstvo (Vizantijsko carstvo)

Vizantijsko carstvo ili Istočno rimsko carstvo je istorijski termin koji se koristi kako bi se opisalo helenizovano Rimsko carstvo iz doba Pozne antike i srednjeg veka. Prestonica Vizantije bila je u Konstantinopolju i vizantijski carevi su vladali carstvom kao direktni naslednici rimskih careva antike. Ne postoji konsenzus u istorijskoj nauci kada počinje istorija Vizantijskog carstva, odnosno kada se završava istorija Rimskog carstva. S obzirom da je naziv Vizantija nastao u 16. veku zahvaljujući zapadnoevropskim humanistima, kao ključni datumi se smatraju 330. godina kada je Konstantinopolj inaugurisan, zatim godina 395. kada je car Teodosije I podelio carstvo na dva dela i 476. godina n. e. kada je Zapadno rimsko carstvo prestalo da postoji.

Vizantinci su smatrali sebe Rimljanima (grčki Ῥωμαίοι) i govorili su grčki jezik koji je bio dominatan u Istočnom Mediteranu još iz doba helenizma. Vizantija je tokom Srednjeg veka razvila sopstvenu kulturu koja se zasnivala na nasleđu klasične antike, hrišćanske religije i grčkog jezika, koji je potisnuo latinski tokom 7. veka. Tokom njene hiljadugogodišnje istorije Vizantija je doživela brojne uspone i padove. Vizantija je povratila zapadni deo carstva u 6. veku pod vladavinom Justinijana I i tada je dostigla svoj teritorijalni vrhunac. U 7. veku carstvo je porazilo Avare i Sasanidsku Persiju da bi ga ubrzo zatim muslimanski Arapi lišili većine bliskoistočnih poseda i krajem 7. veka, severnoafričkih poseda. Tokom 8. i 9. veka, carstvo su uzdrmale spoljne nevolje poput seobe Slovena i bugarskih invazija kao i unutrašnje poput ikonoborstva. Pod Makedonskom dinastijom (867. – 1056.) carstvo je doživelo potpunu obnovu i početkom 11. veka bilo je vodeća sila u Istočnoj Evropi i na Bliskom istoku. Sukobi sa Seldžučkim Turcima u 11. veku prouzrokovali su trajni gubitak unutrašnjosti Male Azije, mada je carstvo doživelo restauraciju svoje moći i ugleda tokom vladavine dinastije Komnina u 12. veku. Pad Carigrada tokom Četvrtog krstaškog pohoda 1204. godine je bio katastrofalni udarac Vizantijskom carstvu. Carstvo je obnovljeno 1261. godine pod vlašću poslednje vizantijske dinastije, dinastije Paleologa. Kombinacija spoljnih neprijatelja i građanskih ratova, još više je oslabila Vizantiju koja pod Paleolozima prestala da bude prvorazredna sila. Vizantijska istorija završena je sredinom 15. veka osmanskim osvajanjima, pre svega prestonog Carigrada 1453. godine.

Vizantijsko carstvo se danas smatra jednom od najvažnijih civilizacija u istoriji, iako je termin Vizantija dugo vremena bio sinonim za propast i dekadenciju. Hrišćanska religija, rimska politička ideja i grčka civilizacija se smatraju stubovima Vizantijske civilizacije. Vizantija je dala veliki doprinos modernom svetu u poljima diplomatije, arhitekture, književnosti, umetnosti i poseban doprinos je dala u sačuvanju klasične književnosti. Opstanak klasične književnosti je ključno doprineo u potonjem razvoju Renesanse u Zapadnoj Evropi.

Ime

Termin „Vizantijsko carstvo“ je moderan naziv i bio bi stran njegovim savremenicima. Domaći, vizantijski, naziv je bio Ῥωμανία Romanija ili Βασιλεία Ῥωμαίων Vasilia Romeon, što predstavlja direktan prevod latinskog naziva za Rimsko carstvo, Imperium Romanorum, a svi postojeći izvori govore o tzv. Vizantijcima kao „Romejima“, dakle zemlji koja je naslednik Rimskog carstva i njenim podanicima.

Sam naziv prvi put se koristi 1557. od strane nemačkog istoričara Heronima Volfa u njegovom delu „Corpus Historiae Bizantinae“. Potiče od starog grčkog naziva Vizantion, grčke kolonije na Bosforu, na čijem je mestu kasnije podignuta prestonica Istočnog Carstva, Konstantinopolj. Prema predanju, grad su osnovali grčki kolonisti, koje je predvodio neki Viza ili Vizas i po njenu je i naselje dobilo ime Vizantion. Zbog povoljnog geografskog položaja Vizantion je brzo postao važan primorski i trgovački grad, ali pak u antičkom periodu nije zauzeo neku značajniju ulogu.

Zatim su došli Rimljani, i rimski car Septimije Sever (193—211) je dao da se proširi ovaj grad. Godine 324. Konstantin postaje jedini vladar Rimskog carstva. U to vreme carstvo je zahvatila kriza. Rim, stara prestonica i „glava vaseljene“, već jedan vek bio je napušten kao rezidencija rimskih careva. Konstantin je rezidirao prvo u Trijeru ili Treverorum u današnjoj zapadnoj Nemačkoj, pa zatim u Mediolanumu, današnjem Milanu, u severnoj Italiji. Ipak, Konstantin je uvideo potrebu jedne stalne prestonice za Rimsko carstvo iz koje bi bilo moguće lakše nadgledati ugrožene granice na Dunavu i Eufratu.

Godine 330. Vizantion je inaugurisan i nazvan Novim ili Drugim Rimom, ali je nedugo zatim preovladao naziv Konstantinopolj (Konstantinov grad). Posle podele jedinstvenog Rimskog carstva 395. godine, i nestanka Zapadnorimskog carstva 476, jedino carstvo je postojalo na Istoku sa sedištem u Konstantinopolju. Njeni carevi ne samo što su bili rimski carevi, nego i od „Boga pomazani“ prvi i vrhovni vladari svim narodima, najpre hrišćanima. Za razliku od zapada, na istoku je dominirala grčka i ostale istočne kulture, i sa gubitkom Zapada postepeno je nestao i uticaj rimske i latinske kulture, tako da je do 7. veka u istočnom Rimskom carstvu konačno preovladao grčki jezik i helenistička kultura. Ovaj vek mnogi današnji istoričari obično smatraju početkom klasične Vizantije, to jest Vizantijskog carstva, kao srednjovekovne države.

Sve do svog kraja 1453. godine, Vizantija je sebe smatrala Rimskim carstvom, i svoju zemlju i državu nazivala Romejsko carstvo (Romanija). Vizantinci su sebe nazivali Romejima (Rimljanima), tek posle ovoga dolazile su nacionalne kategorije kao npr. biti Grk, Jermenin, Srbin (mada su Grci bili glavni faktor). Dan danas u delovima Grčke postoji izraz Romaoi, što označava domaćeg čoveka, zemljaka.

Kada su Turci Seldžuci krajem 11. i 12. veka osvojili glavni deo vizantijske Male Azije — današnje Turske, bili su prozvani kao „Rum-Seldžuk“, rimskim Seldžucima. Srpski car Stefan Dušan je bio car i samodržac Srba i Romenije, ne car Srba i Grka, kako se to danas često opisuje. Vladar Grcima Dušan je bio kao čestnik grčkih strana, grčkih zemalja, kralj Grka itd. sve dok se nije proglasio carem Srbije i Romenije 1346. godine. A i sami osmanski sultani na početku njihove vlade znali su se predstavljati kao islamski gospodari Ruma, tj. Rima.

Istorija

Rana vizantiska epoha

Osnove Vizantijskog carstva činile su rimsko pravo i državno uređenje, grčki jezik i kultura, i hrišćanska vera i etika. Značajni faktor sile i uticaja u državi postaje crkva, od koje vizantijski carevi dobijaju od 479. godine carsku krunu. Zbog sporova u dogmatskim pitanjima (hristologija = odnos božanskog i ljudskog u Hristu) carstvo slabi. Raskol se završava 431. godine – Drugim vaseljenskim saborom u Efesu: učenje antiohskog episkopa Nestorija se odbacuje (naglasak ljudske prirode Hrista), a učenje Kirila, aleksandrijskog episkopa, priznaje.

Četvrti vaseljenski sabor u Halkedonu 451 – monofizitsko učenje (koje kaže da se Hristrova ljudska priroda rastopila u njegovoj božanskoj prirodi, te je Hristos samo Bog) osuđuje se kao jeres; od pape Lava prvog. Blaženi Avgustin je formulisao učenje o dvojnoj prirodi Hristove (duae natura, una persona – dve prirode, jedna ličnost; Hristos je Bogočovek) kao obavezno priznato. Uticaj Germana (i moguće Slovena) na dvoru u prvoj polovini 5. veka se uklanja, uz pomoć maloazijskog plemena Isavrijanaca. Ovi smenjuju Germane koji polaze prema Zapadu (kao npr. Goti). 476. godine germanski vođa Odoakar se priznaje kao rimski patricius (prvak, namesnik) u Italiji. Odoakar je svrgnuo zadnjeg zapadno-rimskog cara Romula Avgustula. Njega pobeđuju Ostrogoti (istočni Goti), koji će da stvore svoje carstvo u Italiji sve do zapadnog Balkana. Zapadni Goti (Vizigoti) osvajaju teritorije današnje Španiju, Franci glavni deo današnje Francuske i zapadnu Nemačku, Burgundi u jugo-istočnoj Francuskoj i Švajcarskoj, Vandali u severnoj Africi, Britaniju napadaju i naseljavaju germanska plemena, najpre Angli i Sasi.

527-565 – Justinijan, oženjen Teodorom, završava rat sa Persijancima večnim mirom, da bi mogao da povede rat za ponovno zauzimanje teritorija nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva: dobija severnu Afriku 535. godine, Italiju i zapadni Balkan 553, južnu Španiju 554. godine, sa vojvodama Velizarom i Narzesom. Zbog ekonomske i finansijske preopterećenosti izbijaju narodne bune (posebno pristalica Monofizita), posle suzbijanja tzv. „Pobune Nika“ (532. godine, po lozinci ustanika „Nika“ – na grčkom „pobeđuj“, po nekim izvorima oko 30.000 ubijenih) carev autokratski položaj jeste učvršćen; Justinijan se takođe meša i u crkvene poslove kao „episkop izvan Crkve“ (Caesaropapismus – cezaropapizam).

528-535 – kodifikacija rimskog prava (corpus iuris civilis): institucije, digesti i pandekti (udžbenici, spisi antičkih pravnika), „Codex Iustinianus“ (zbirka carevih ustava – konstitucije), novele (posle 534. od Justiniana izdati ustavi). Danas svetu najpoznatije što je car Justinijan ostavio, jeste crkva Sv. Sofije (Hagija Sofija) u ‘današnjem’ Carigradu (Istanbulu). 568. godine Italiju osvajaju Langobardi; jedino Rim, Ravena, Venecija, Napulj i druga mesta, kao i Sicilija ostaju u Vizantiji.

582-602 – Mavrikije (Mavrikios) osniva, posle upada Avara i Slovena na Balkan, tzv. egzarhate (namesništva) za stabilizovanje carstva: u Raveni (italijanski) i Kartagini (severna Afrika). Egzarh ima vojnu i civilnu vlast, zbog čega njegov autoritet raste. 591. godine Mavrikije osvaja Jermeniju.

Srednja vizantijska epoha

610-641 – Iraklije (titula: vasilevs – vazileos, antičko-grčki naziv za kralja – umesto imperatora). Grčki postaje zvanični jezik. Sa tematskom uređenjem Iraklije nastavlja delo cara Mavrikija: podela carstva na vojno-administrativne jedinice (teme) pod jednim strategom, koji poseduje vojnu i civilnu vlast nad provincijom. Kolonizacijom vojnika stvaraju se vojnici-zemljoposednici (stratioti); svaki stratiot je vojnik, on dobija posed sa pravom da ga daje u nasledstvo. Iz sredstava sa poseda je trebalo dobijati sredstva za život i vojnu opremu. 626. godine su u isto vreme napadi Avara i Slovena sa jedne, Persijanaca sa druge strane na Vizantiju; 628. godine je pobeda nad Persijancima koji su pre toga Vizantiji oteli Egipat, Siriju, Palestinu, Jerusalim i Jermeniju. Sledi slom Persijskog carstva, i početak arabljanskog osvajanja Persije i celog Irana. Zbog stalnih arapskih napada na istočne granice carstva, Balkansko poluostrvo prepušta se Slovenima, za vreme cara Konstanca II. Pogonatos (641-668) priznaju vrhovnu vlast Vizantije. U to vreme i Srbi i Hrvati ‘zvanično’ (odnosno najkasnije) dolaze u svoju današnju domovinu. Odvijaju se Arapski napadi (674-678, 717-718) na sam Konstantinopolj, koji Sloveni počinju da nazivaju Carigrad.

717-802 – Sirijska (Isavrijanska) dinastija. Zbog uticaja Judaizma i Islama, dolazi do Ikonoborstva – odbacivanja ikona čije je poštovanje u Vizantiji kao i kod ostalih pravoslavaca jako rasprostranjeno. Na vlast je došao Lav koji je zabranio poštovanje ikona i započinje njihovo uništavanje. Suprotno ikonoborcima stoje Ikonoduli. Najveći borac za ikone i teološko opravdanje ikona dolazi od Sv. Jovana Damaskina, monaha i teologa u manastiru Sv. Save – Mar Saba – kod Jerusalima (Sv. Sava srpski – Rastko Nemanjić – je posetio ovaj manastir, po čijem je osnivaču uzeo svoje monaško ime, i dan danas ima srpskih pravoslavnih monaha u tom manastiru. Tu je Sava dobio svoj „pastirski štap“ Sv. Save starijeg, za koji se govorilo da je Sv. Sava stariji ili Osvećeni predvideo da će jednoga dana doći neki plemeniti mladić carskog roda, koji će nositi njegovo ime, i njemu da se preda njegov pastirski štap; Sava je po predanju iz Mar Sabe doneo i ikonu Sv. Bogorodice Trojeručice – hilandarsku).

740. godine je pobeda nad Arapima kod Akroinona. Slede vojni uspesi cara Konstantina petog, arabljani više nisu opasnost za opstanak Vizantije. Ratovi Vizantinaca i Arabljana postaju pogranični ratovi. Arapska ekspanzija ide prema zapadu: osvajanje vizantijske severne Afrike i Španije zapadnih Gota. 751. godine pada Ravena i to je slom poslednje vizantijske vlasti u Italiji, tako da Vizantiji preostaje samo Južna Italija. 800. godine franački kralj Karlo Veliki krunisan je od pape Lava III u Rimu kao rimski car, te dolazi do spoja rimske crkve sa zapadom koji je započeo još papa Stefan II.

752-757 – sa franačkim kraljem Pipinom, sa ovim aktom se završava. Rim napušta Vizantiju i okreće se prema zapadnim narodima. 812. godine Mihail I priznaje Karlu carsku titulu, kao zapadno-rimskom vladaru.

820-867 – vlada Amorejska (frigijska – Frigija, stara antička zemlja u Zapadnoj Maloj Aziji – Turskoj) dinastija, pa usleđuje arapsko osvajanje ostrva Krita. Posle kraja Ikonoboraca i pobede Ikonodula (843. godine), dolazi do novog procvata Vizantije pod Mihailom III.

842-867 – car je Mihail III. Dolazi do propovedanja hrišćanske vere i misioniranje među slovenskim narodima: ‘slovenski apostoli’ Sv. Ćirilo i Metodije idu u Moravsku. Krštava se bugarski kagan Boris (865), a Srbi primaju hrišćansku veru: u to vreme (oko 850. godine) srpski veliki župan Vlastimir odbija da prizna državnu prevlast Vizantije, i stvara prvu nezavisnu srpsku državu. 863. je vizantijska pobeda nad arapskim emirom od Melitene i to označava početak ofanzivne politike Vizantije na istoku. 867. godine dešava se prvi veći raskol među istočnom i zapadnom Crkvom u tzv. maloj šizmi, za vreme carigradskog patrijarha Fotija.

Tematsko uređenje uzdiže vojnu snagu Vizantije. Vojska se sastavlja od vojnih jedinica iz „tema“ i gradskih garda u Carigradu (tzv. tagmata), a ratna mornarica iz primorskih tema i carske flote kod Carigrada. Dolazi do podele državne uprave na logotezije (ministarstva) pod logotetima; glavni logotet jeste dromos, vođa državne politike (kao danas npr. premijer). Proces feudalizacije kroz stvaranje jedne tematske aristokratije i porast manastirskih poseda prave od slobodnih seljaka i stratiota kmetove velikim posednicima. Vizantija mora ponovo da uzima u vojnu službu najamnike. Kontrola nad većim gradovima ostaje u čvrstoj ruci centralne vlasti, kroz zanatske zadruge i organizacije. Sukobi i borbe za prevlast između službenički (dvorske) aristokratije prestonice i vojne aristokratije u provincijama.

Vrhunac Vizantije (zlatno doba Vizantijskog carstva)

867-1056 – vlada makedonska dinastija, za mnoge najznačajnija i „najvizantijska“ dinastija. Sa carevima Vasilije (Vasileios) I i Lavom (Leon) IV dolazi do obnove rimskog prava (zakonici: 3 „vasilike“).

Vrhunac carske svevlasti (apsolutizma) – car je izabranik Božiji, a vlada totalna birokratizacija državnog aparata (imalo i svoju lošu stranu, jer se ovo vreme opisuje ikao vreme kada vojnik nije hteo biti vojnik, nego da bude službenik). Obnova vizantijske vlasti u Južnoj Italiji dešava se sa dobijanjem Beneventa (873) i Barija (876). Ali, i vizantiski glavni neprijatelji tog vremena, Arapi (pored Bugara na Balkanu), imaju uspeha: osvajanje Sicilije (902), pljačkanje Soluna (904).

907. godine ruski napad na Vizantiju je odbijen. Rusi su bili pozvani u pomoć protiv Bugara i njihovog cara Simeona (893-927), koji je bezuspešno pokušavao da osvoji Vizantiju, odnosno Carigrad; ali su se Rusi predomisli, pa su napali samu Vizantiju. Carevi Roman I i Lakapen (920-944) pobeđuju i Ruse (941) i Arape (943). U to vreme, bugarski car Simeon kratko osvaja i Srbiju (923/4) ali je knez Časlav oko 927/8. godine obnavlja.

963-969 – Vojvoda Nićifor (Nikiforos) Fokas (a kasnije i sam vizantijski car) osvaja od Arapa natrag ostrvo Krit (961) i Alepo u Siriji (962), a kao car ostrvo Kipar i Kilikiju u današnjoj jugoistočnoj Turskoj.

969-976 – car Jovan I Cimiskije pobeđuje na dva fronta: Ruse (971) i Bugare (Rusi se konačno proteruju sa Balkana, dok istočna Bugarska postaje vizantijska provincija), a na istoku od Arapa osvaja Siriju i Palestinu. Car Jovan Cimiskije je takođe pokorio i Srbiju, te su srpski župani ponovo morali da prime vazalske dužnosti prema Vizantiji. Isto važi i za Hrvatsku, samo što su hrvatski kraljevi dobrovoljno prihvatili vazalstvo, dobijajući od vizantijskog cara priznanje svoje vlasti.

Međutim, vrhunac vizantijske vlasti biva za vreme vladavine cara Vasilija II (Bugaroubice) od 976. do 1025. Sa venčanjem svoje sestre sa ruskim velikim knezom Vladimirom (989), koji postaje hrišćanin, hrišćanska vera se širi po Rusiji. Ruska Crkva se stavlja u nadležnost carigradskog patrijarha. Kako je car Vasilije II obezbedio vizantijska osvajanja u Siriji protiv arapskih Fatimida (koji su kao kalifi vladali Egiptom, Libijom, severnom Afrikom – današnjim Tunisom, Alžirom, Marokom, a privremeno i Sirijom i Palestinom), Vasilije pobeđuje i makedonsko carstvo- cara Samuila u dugotrajnim borbama (991-1014), a 1014. godine je konačni poraz makedonaca (odnosno Južnih Slovena pod vođstvom cara Samuila) kod Strumice, gde dolazi do oslepljenja oko 14000 makedonskih zarobljenika, a Makedonija, postaje vizantiska provincija (1018).

Pad Srednjovizantijskog carstva (1025-1204)

Zbog nezaustavljenog feudalizma dolazi do slabljenje fiskalne i vojne snage carstva (ukidanje temate – vojnih provincija), priznanja fiskalne autonomije (sloboda od poreza) velikim posednicima i davanje u zakup poreza, zatim slabljenja vojničkog sistema stratiota (vojničkih seljaka) i uvođenja pronija-sistema (prepuštanja državnog ili „carskog“ zemljišta i svaku zaradu iz te zemlje za službu na jedno određeno vreme, u početku za vojnu služu, a kasnije za svaku vrstu službe), stvaranja velike i manje aristokratije (npr. pronijari). Istovremeno se stvara haristikar-sistem, tj. privremeno se preuzimaju crkveni odnosno manastirski posedi, koji se prepuštaju svetovnim upravnicima. Takođe dolazi do prevelikog rasta broja službeničke birokratije u Carigradu, obično na štetu vojske.

1045. je osvajanje Jermenije (poslednje vizantijsko osvajanje na istoku), a 1054. godine je crkveni raskol između istoka i zapada (veliki šizma), otpadanje Rimokatolika od crkve. Nakon izumiranja makedonske dinastije (1059-1078 ) dolazi nova dinastija (Duka) što uzrokuje napredovanje Normana, Pečenega i Mađara, ali posebno Turaka, i zbog toga dolazi do turske pobede kod Mancikerta (1071) nad Vizantincima, u kojoj vizantijski car Roman IV Diogen gine. Turci osvajaju glavni deo Male Azije, tj. današnje Turske, i stvaraju oko 1080. godine svoju prvu državu na tlu Vizantije, tzv. Rumsku (rimsku) sultaniju. Takođe se obnavlja i srpska država, sa Vojisavljevićima sa središtem u Duklji (prva srpska kraljevina 1077. godine). Vizantija gubi i Hrvatsku (kraljevina 1076. godine), koju 1096 osvaja Ugarska, kao i italijanske provincije koje osvajaju Normani. Vizantiji preostaje, od teritorije koju je imala oko 1050. godine, celo Balkansko poluostrvo (Hrvatska, Srbija, Makedonija, Bugarska, Grčka…), južna Italija, cela današnja Turska, severna Sirija…

Dinastija Komnina (1081-1185)

1081-1118 – car Aleksije I Komnin vodi borbe protiv Normana koji su upali u Albaniju i stigli do Soluna, zatim protiv Pečenega koji su 1090. stigli do samog Carigrada, i protiv Turaka. Ovo predstavlja početak ofanzivne politike i perioda „kad su svi hteli u vojsku“. 1082. u Veneciji Mleci za pomoć protiv Normana dobijaju privilegije u carstvu i pravo da po celom carstvu trguju bez plaćanja poreza, što predstavlja početak venecijanske prevlasti na moru, odnosno njihovog trgovinskog carstva i dominacije. 1096. je bio Prvi krstaški pohod gde car Aleksije uspeva da povrati zapadne teritorije Male Azije, i dobije priznatu vrhovnu vlast nad Antiohijom u Siriji.

1118-1143 – car Jovan II pobeđuje Pečenege, bori se protiv Ugarske i Venecije za Dalmaciju i Hrvatsku, pobeđuje Srbiju, koja stupa u vazalstvo Vizantiji, zatim osvaja tzv. Malu Jermeniju na južnoistočnom primorju današnje Turske, i Antiohiju (1138 ).

1143-1180 – car Manojlo I je pored Aleksija I najvažniji vizantijski vladar ovog perioda. On je pokušao da obnovi vizantijsku vlast u Italiji sa osvajanjem italijanske Ankone, zatim je maštao o osvajanju Rima i restauraciji univerzalnog Rimskog carstva, što dovodi do ekonomskog kolapsa Vizantije. U međuvremenu, Srbi sa Urošem dižu ustanak, a vizantijske borbe se nastavljaju protiv Normana, Ugara i Srba. 1158. godine vrhovna vizantijska vlast je nad krstaškim državama u Siriji i Palestini. 1159. godine, posle pobede nad Ugarskom, dolazi do ponovne vizantijske prevlasti u Srbiji i vizantijskog uticaja i u Hrvatskoj. Vizantija izgleda kao da je ponovo u uzletu i, direktno ili indirektno, vlada skoro na istim teritorijama kao za vreme makedonske dinastije, ali 1175. godine dolazi do saveza Venecije sa Normanima protiv Vizantije, 1176. je vizantijski poraz protiv Turaka kod Misiokefalona, a 1180. Stefan Nemanja diže srpski ustanak, i srpsko-ugarski savez protiv Vizantije. 1185. godine Normani osvajaju ponovo Albaniju i pljačkaju Solun.

1185-1187 – Srbi osvajaju Niš, Skoplje i Sofiju, a Ugarska Bosnu, Beograd i Braničevo.

1185-1204 – vlada dinastija Anđela (Angeloi) u čije vreme Vizantija ide prema svojoj propasti. 1187. godine Bugari dižu ustanak, a Vizantija je primorana da, nakon kratkotrajnog uspeha u Srbiji (1190), prizna samostalnost Bugarske i Srbije. Vizantiji preostaju u Evropi uglavnom grčke teritorije, iste teritorije koje će krstaši 1204. godine da podele među sobom.

1202-1204 – Četvrti krstaški pohod, navodno protiv Egipta, ali mletački dužd i tast Stefana Nemanjića, Enriko Dandalo, okreće se protiv Vizantije. 1204. dolazi do osvajanja i pljačkanja Carigrada, što predstavlja najveće pljačkanje u srednjem veku, kao i masakriranje domaćeg stanovništva. Osniva se krstaška država na tlu Vizantije, tzv. Latinsko carstvo. Ono je obuhvatalo današnju Grčku i evropsku Tursku, kao mali deo Male Azije preko puta Carigrada. Vizantiji preostaje Albanija i zapadna Turska, ali dolazi do podele: Albanija i deo zapadne Grčke (Epir) postaje tzv. Epirska despotovina, dok zapadna Mala Azija (Turska) skoro do Ankare postaje Nikejsko carstvo. Treći deo je mali primorski deo na severu današnje Turske, sa gradovima Trapezuntom ili Trabzon – tzv. Trapezuntsko carstvo. Ova tri dela su bila u međusobnom neprijateljstvu zbog nasledstva vizantijskog carstva, ali kao pobednik izlazi Nikejsko carstvo, koje 1261. godine vraća Carigrad i tako konačno da dobija vizantijsko nasleđe.

Slabljenje i pad Vizantije

Značaj Vizantije je bio u odbrani hrišćanske Evrope od Persijanaca, Arapa i Turaka. Zapadnoevropskim narodima pružena je u to vreme mogućnost da se nacionalno razviju. Veliko delo Vizantije jeste hristijanizacija Slovena, prvo Bugara i Srba, a zatim i Rusa. Grčka (pravoslavna) teologija, istočna mistika i monaštvo deluju na Evropu. Takođe, Vizantija je sačuvala i predala duhovno dobro antičkog doba ostalim narodima Evrope kada su oni postali sposobni da ga prihvate.

Pošto su krstaši 1204. osvojili Carigrad i centralne vizantijske teritorije oko današnje Grčke i Carigrada, preostala Vizantija, mada podeljena, organizuje se u tri države: Nikejsko carstvo, po prestonici Nikeji, današnjem Izniku u Turskoj, zatim Trapezuntsko carstvo, sa Trapezuntom ili Trabzonom kao prestonicom, i Epirska despotovina, sa Artom i Janjinom kao prestonicama. Borbu za vizantijsko nasleđe preuzimaju Epirska despotovina (grčki Epir sa Albanijom) i Nikejsko carstvo (zapadni deo današnje Turske), dok se Trapezuntsko carstvo (današnji turski Trabzon na primorju Crnog mora, na međi sa Gruzijom i Jermenijom) već rano izdvaja iz te trke, zadovoljavajući se sa svojim položajem kao hrišćanskom predstražom na istoku. Kao takvo, Trapezuntsko carstvo traje sve do 1461. godine. U Srbiji vlada Stefan Nemanjić „Prvovenčani“ (1196-1227).

U Epirskoj despotovini, epirski ratoborni despot Teodor I (1215-1230) vodi borbe protiv Srbije, Bugarske i Latinskog carstva i osvaja Solun od krstaša ili Latina 1224. godine, što ga dovodi u sukob sa Nikejskim carstvom.

Nikejsko carstvo sebe smatra dalje Romanijom (Vizantijom) i vizantijsku tradiciju vodi dalje car Teodor I Laskarios (1204-1222). U tome mu pomaže vaseljenski patrijarh, koji je svoje sedište iz Carigrada premestio u Nikeju. Tako je i vaseljenski patrijarh Manojlo Sarantena u Nikeji ustanovio srpsku Crkvu, Savu Nemanjića uvodeći u čin pravoslavnog arhiepiskopa srpskih i pomorskih zemalja (1217). Car Teodor traži takođe savez sa Bugarima, i zajedno sa Bugarima pobeđuje Latine (krstaše) 1205. kod Adrianopoljaa.

1222-1254 – car Jovan III Vatac oduzima od Latinskog cartsva teritorije u Evropi, osvaja 1246. Solun i pobeđuje sve svoje rivale (Epir i Bugarsku).

1258-1282 – car Mihailo VIII Paleolog pobeđuje konačno Latinsko carstvo. 1259. godine boj kod Pelagonije i pobeda nad koalicijom Epira sa Sicilijom i Srbijom predstavlja propast tzv. francuske viteške vlasti. U Moreji na Peloponezu stvara se novi vizantijski centar sa gradom Mistrom. 1261. godine je osvajanje Carigrada i samim tim kraj Latinskog carstva. Car Mihailo kao i vaseljenski patrijarh svečano se vraćaju u staru i slavnu vizantijsku prestonicu. Vizantijsko carstvo obuhvata Carigrad, Epir i Tesaliju, odnosno centralnu i severnu Grčku, evropski deo današnje Turske, severnozapadni deo današnje Turske (istočno do danasnjih gradova Denizli, Kutahua i Zonguldak), Makedoniju, južnu Bugarsku, centralnu Albaniju i centralni Peloponez. U to vreme, Vizantija je mnogo izgubila od starog sjaja, ali je svoj duhovni uticaj zadržala najpre među pravoslavnim narodima. Međutim, sa smanjivanjem svojih teritorija Vizantija dobija i jednu novu državnu misao: počinje sebe da smatra sve više jednom grčkom državom, tako da Vizantija tog doba postaje sve više jedno grčko carstvo. U centralnoj Grčkoj oko Atine i severnog Peloponeza i dalje vladaju Latini (Atinsko vojvodstvo i Ahajska kneževina). Car Mihailo pak traži diplomatske odnose sa Francuskom, Mongolima, a posebno sa papom, ali 1274. crkvena unija Lionskog sabora ne može da se ostvari, dok u Srbiji vlada kralj Uroš Veliki (1243-1276).

1282-1328 – za vreme vladavine cara Andronika II, u Vizantiji je bilo sve većeg uticaja crkve i monaštva (Sveta gora), pa država zapada u epohu građanskih ratova (1321-1354).

1328-1354 – Jovan Kantakuzin, oslonjen na tzv. Isihaste, monaški pokret, proglašava se carem. U građanskom ratu sa tzv. Zilotima mešaju se i Srbi i Turci. Posebno srpski car Stefan Dušan napreduje i osvaja od Vizantije celu Makedoniju (osim Soluna), Tesaliju, Epir i Etoliju – tj. centralnu i severnu Grčku i Albaniju, sebe proglašavajući carem Srba i Vizantije. Dušan se predstavlja kao branitelj legitimnog vizantijskog cara, ali se Kantakuzin već 1347. uz tursku pomoć vraća na presto. 1349. godine, međutim, Turci (Osmanlije) osvajaju skoro celu vizantijsku Malu Aziju, Vizantiji preostaje samo Trakija sa Carigradom, Solun, i Mistra na Peloponezu. 1354 Turci osvajaju Galipolje, i prelaze u Evropu, a Jovan Kantakuzin se povlači i postaje monah.

1354-1391 – car je Jovan V, a 1361. Turci osvajaju Adrianopolj (Jedrene), koji postaje osmanlijska prestonica sve do 1453. Car Jovan V mora da prihvati vrhovnu vlast Osmanlija. Osmanlije pobeđuju i Srbe (1371. na Marici i 1389. na Kosovu). 1396. godine je krstaški pohod na Turke pod vođstvom Ugarske koji propada.

1391-1425 – car Manojlo II putuje kroz Evropu (1399-1402) moleći pomoć protiv Turaka. Olakšanje situacije donosi turski poraz od Mongola 1402. godine, koje hrišćanske države ne iskorišćavaju, dok je Vizantija sama, smanjena uglavnom na Carigrad, Solun i Mistru, slaba da pokrene ozbiljne korake protiv Osmanlija. 1422. godine dolazi do prve turske opsade Carigrada.

1425-1448 – car Jovan VIII nada se pomoći sa zapada. Papa za uzvrat traži pokatoličenje Vizanitje. Car proglašava crkvenu uniju sa papom posle sabora u Fijaencu/Florencu 1439. Međutim, zapadna pomoć protiv Turaka izostaje, dok pravoslavna crkva odbija uniju, a narod žestoko protestuje protiv sklapanja unije sa katolicima. Kako Isidor, kijevski mitropolit, priznaje uniju, ruska crkva se odvaja od carigradske. Krstaške pohode pod vođstvom Ugara (Janoš Hunjadi) Osmanlije razbijaju kod Varne (1444) i na Kosovu (1448 ).

1448-1453 – car je Konstantin XI Paleolog (ili Dragaš, po majci Srpkinji Jeleni Dragaš), a Osmanlije dalje napadaju Carigrad, i 1453. je nova opsada Carigarda. 29. maja 1453. je pad Carigrada posle duge opsade i junačke odbrane u kojo život u uličnim borbama gubi i poslednji vizantijski car, što predstavlja kraj Vizantije(Pad Carigrada (1453)).Poslednje vizantijske ili grčke državice osvajaju Turci: 1460. Moreju i 1461. Trapezunt. Srbija pada u periodu do 1485. godine, a glavnu srpsku državu, Srpsku despotovinu i Smederevo, Osmanlije osvajaju 1459. godine.

Na mesto Vizantije dolazi nova azijsko-evropska imperija Osmanlija, koja preti hrišćanskoj Evropi. Sledi prenošenje kulturnog nasledstva antičkog doba kroz vizantiske naučnike u Italiju (početak humanizma) i prelaz državnog nasledstva i predvođenje pravoslavne crkve na Rusiju i Moskvu.

Kultura

Vizantijska kultura nija bila ograničena samo na području likovne umetnosti. Već smo primetili da je car Justinijan učinio značajan doprinos što se tiče pravnih nauka. Njegovom kodifikacijom rimskih prava nastao je Corpus Iuris Civilis, koji će biti temelj pravnog sistema mnogim potonjim Zapadnim zemljama.[1] Konstantinopolj je bio takođe važno mesto što se tiče književnosti, filozofije i teologije. Iako je Justinijan zatvorio paganske akademije, kasniji vizantijski carevi podsticali su razvoj humanističkih i teoloških nauka.[2] Nakon vladavine cara Iraklija (610-641), od latinske kulture, koja je prodrla na Istok naročito za vreme Justinijana, preostalo je tek pravo, odnosno pravna nauka, ili ostaci birokratskog i vojničkog jezika.[a] Nemoguće je bilo ispraviti taj prelom do kojeg je došlo u 7. veku, i stoga će i Latini srednjeg veka biti smatrani varvarima.

Pod Makedonskom dinastijom, vizantijska kultura je procvetala, univerzitet u Konstantinopolju obnovio je filozofske i pravne studije, a grčka literatura je očuvala antičku tradiciju uvevši pri tom nove elemente u vidu popularne naracije. Delatnošću istaknutih ljudi poput patrijarha Fotija iz 9., Konstantina VII Porfirogenita iz 10. i Mihaila Psela iz 11. veka, stvoreni su preduslovi za renesansu epohe Komnina i Anđela. Entuzijazam prema antičkoj literaturi je bila karakteristična odlika ovog vremena. Hesiod, Homer, Platon, istoričari Tukidid i Polibije, oratori Isokrat i Demosten, pisci tragedijâ i komedijâ i ostali eminentni predstavnici različitih sekcija antičke literature bili su izučavani i imitirani od strane pisaca 12. i početka 13. veka. Ovo imitiranje uglavnom se ogleda u jeziku, koji je u preteranoj tendenciji ka čistoti atičkog dijalekta postao izveštačen, krupnorečiv, neretko težak za čitanje i razumevanje, sasim drugačiji od jezika kojim se onda govorilo.

Premda su veze između Konstantinopolja i Zapada tokom vekova bile zategnute, one su ipak ostale gotovo netaknute. Pre svega, mnoga dela na grčkom jeziku su se preko arapskih prepisa pojavila na Zapadu, nakon što su bila izgubljena čitav niz vekova obeleženih prodorom varvara i gubljenjem tekovinâ antičke kulture. Filozofske rasprave Aristotela postala su dostupna Zapadnjacima u kasnom 12. i ranom 13. veku i to na latinskom ili arapskom prevodu. Do 15. stoleća grčki je postao nedaleko znan jezik na Zapadu. Pre toga se zna da su Petrarka i Bokačo iz 14. stoleća imali poteškoća pri nalaženju onih koji bi ih eventualno podučili tom jeziku. U 15. veku situacija se menja. Faktor koji je uticao na to da u renesansi čovek zavoli klasiku jeste prisustvo učenjaka grčkog govornog područja koji su se sticajem prilika našli u Italiji.

Značaj reinfuzije grčke kulture može se lako primetiti time što bi se bacio pogled na velike italijanske biblioteke iz 15. veka. Od blizu četiri hiljada knjiga u vatikanskoj biblioteci, prema katalogu iz 1484. godine, hiljadu njih je bilo na grčkom, od kojih je većina iz Konstantinopolja. Jezgro velike biblioteke Sv. Marka u Veneciji činile su grčke knjige iz kolekcije kardinala Visariona koji ih je otkupio sa Istoka uoči Firentinskog sabora gde su se radi dogovora u vezi unije sastali 1438. predstavnici Grčke i Latinske crkve. Pored knjiga, Visarion je doveo i istaknutog učenjaka — Gemista Pletona, koji je predavao platoničku filozofiju oduševljenim Firentincima. Ovaj događaj nadahnuo je Kozima Medičija da subvencioniše kolekciju, prevod i izučavanje Platonove filozofije pod rukovodstvom Marsilija Fičinija. I tako je Fičinijeva Platonička akademija postala okupljalište za izučavanje filozofskih ideja.

Pad Konstantinipolja pod osmansku vlast 1453. primorao je mnoge grčke učenjake da emigriraju na Zapad, uglavnom u Italiju. Njihovo prisustvo pojačalo je interesovanje u grčke nauke. Ubrzo su preuzeli katedre u mnogim školama vodećih italijanskih gradova. Podučavali su jezik, sastavljanje tekstova, pisanje komentara i negovali su interesovanje ne samo u grčko-pagansko učenje, nego i u literaturu grčkih Otaca. Do kraja 15. stoleća, poznata štamparija Aldina Manucija izdala je čitavu seriju grčke klasike da bi izašla u susret velikoj potražnji za takvim radovima. Ovaj novi izvor znanja i učenosti raširio se brzo Zapadnom Evropom, tako da su u 16. stoleću grčke nauke postale obavezan i sastavni deo svih humanističkih i teoloških nauka.

Umetnost

Vizantijska umetnost, to su jednostavno rečeno istočnjačka i grčko-rimska tradicija prožete hrišćanskom idejom, po kojoj je Car predstavnik boga na zemlji. Umetnost treba da materijalizuje božje zakone tj. da je jedan apsolutni poredak božjeg porekla. Skulptura je kao neznabožačka bilo slobodna ili u reljefu potpuno napuštena. Svedena je na sitnu plastiku u dragocenim metalima i slonovači. Enterijeri su dekorisani freskom i mozaikom koji je zbog svoje trajnosti nazvan i „večitim slikarstvom“. U njemu je dostignuto savršenstvo likovnih i tehničkih vrednosti. U arhitekturi je upotrebljavana cigla kao osnovni materijal, u konstrukciji kupola a za spoljnu dekoraciju kombinacija kamenih ploča i cigle.

Ikonoborstvo

Ikonoborstvo je verski pokret protiv ikona, freski, kipova, relikvija i drugih vizuelnih predstava i verskih objekata u okviru sopstvene religije. Tokom istorije se uglavnom javljao u judaizmu, hrišćanstvu i islamu. Ikonoborci najčešće smatraju da je klanjanje ikonama idolopoklonstvo.

U istočnom hrišćanstvu se ikonoborstvo javilo u 6. i 7. veku, da bi tokom jednog perioda u 8. veku postao državnom politikom Vizantije. Na Sedmom Vaseljenskom Saboru 787. godine u Nikeji ikonoborstvo osuđeno kao jeres, a ikone su ponovo uvedene kao predmet poštovanja. Tokom hrišćanske reformacije u 16. veku u Evropi, ponovo se javio pokret ikonoborstva među protestantima koji su iništavali verske slike i objekte.

U sunitskom islamu je zabranjeno predstavljanje svetih likova Božjih poslanika. Stoga se u islamskim bogomoljama od likovnih ukrasa uglavnom nalaze ornamenti i arabeske.

Vizantijsko ikonoborstvo

Ikonoborci su sa zidova Aja Irine u Carigradu skinuli freske i naslikali samo krst.

Mnogi hrišćanski vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su neki tumačili kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane vizantijskog cara Lava III (717-741), koji izdaje seriju edikata protiv klanjanja ikonama (726-729). Carigradski patrijarh German I je dao ostavku na mesto patrijarha, jer nije mogao da potpiše taj dekret o ikonama. Car Lav III ga je zamenio patrijarhom Anastazijem, koji je bio carev istomišljenik. To je bilo vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana i progona sveštenika i ikonofila. Vizantijsko carstvo se tada branilo od napada islamskih naroda, pa je ikonoborstvo bilo i političko pitanje, povezano sa islamskom zabranom prikazivanja svetih likova.

Car Konstantin V Kopronim je u februaru 754. sazvao ikonoborski sabor u Carigradu, na kome su prisustvovali samo ikonoborački episkopi. Sabor je osudio ikone kao idolopoklonstvo i izbrao novoga patrijarha, koji je bio protivnik ikona. Nakon toga je usledila je obimna akcija uklanjanja slika sa zidova crkvava i čistka dvora i administracija od ikonodula, tj. pobornika ikona. Pošto su manastiri bili posebno vezani za ikone, Konstantin je ciljao na manastire vršeći veliku represiju na manastirima. Otimao je manastirsku imovinu u korist države ili vojske, prisiljavao je monahe da se žene. Mnogi monasi su zbog toga pobegli u južnu Italiju i Siciliju. Do kraja Konstantinove vlasti ikonoborstvo je išlo do toga stupnja da su proglašavali jeretičkim relikvije i molitve svecima.

Na Sedmom Vaseljenskom Saboru, održan tokom septembra i oktobra 787. godine u Nikeji, ikone su ponovo uvedene kao predmet poštovanja.Stav iznesen na Saboru je bio da treba praviti razliku između obožavanja, koje je usmereno Bogu, i poštovanja koje je usmereno prema Svecima.

Vizantijski car Lav V Jermenin (813-820) ponovo započinje, pod uticajem islama, kampanju protiv kulta ikona u hrišćanstvu; ovo gonjenje poznato je pod imenom ikonoklazam (rušenje ikona).

Vizantijska carica Teodora je sazvala sabor u Carigradu gde je konačno rešeno poštovanje ikona. Da bi se obeležilo obnavljanje poštovanja kulta ikona i kraj ikonoboračkog gonjenja, ustanovila je 11. marta 842. godine praznik pravoslavlja, koji se danas proslavlja prve nedelje velikoga posta, kad se pravi „hod“ odnosno crkvena litija sa sv ikonama.

Društvo

Konstantinopolj

Godine 330. Vizantion je inaugurisan i nazvan Novim ili Drugim Rimom, ali je nedugo zatim preovladao naziv Konstantinopolj (Konstantinov grad). Posle podele jedinstvenog Rimskog carstva 395. godine, i nestanka Zapadnorimskog carstva 476, jedino carstvo je postojalo na Istoku sa sedištem u Konstantinopolju. Najstarije ime za ovaj grad, ono koje su mu dodelili grčki kolonisti iz Megare jeste Vizantion.

Kad je Konstantin Veliki grad učinio istočnom prestonicom carstva, grad se nazivao Drugi Rim. Od 5. veka koristi se i naziv Novi Rim. Uskoro se češće počeo koristiti naziv Konstantinopolj ili Konstantinopolis (latiničnim: Kōnstantinoupolis, latinski naziv: Constantinopolis) što znači „Konstantinov grad“. Osim ovog naziva, u Vizantiji se često grad oslovljavao kao „Kraljica gradova“, a u kolokvijalnom govoru obično se koristio samo naziv „Grad“.

U istočnim i južnim slovenskim jezicima, pa tako i u srpskom pre se koristio i još se koristi naziv Carigrad. Ovaj je naziv spoj slovenskih reči „car“ i „grad“, koji verovatno dolazi od grčkog izraza Βασιλέως Πόλις (latiničnim: Basileus Polis), što znači „grad cara“ (ili kralja). Takođe, ovo ime je prešlo i u rumunski jezik u obliku Ţarigrad.

Naziv Istanbul se prvi put pominje u 10. veku u jermenskim i arapskim pa onda turskim izvorima. Nakon stvaranja Turske Republike 1923. godine, ovaj je naziv proglašen jedinim službenim nazivom grada, te su turske vlasti od stranaca zahteva korišćenje ovog naziva umesto neturskih naziva kao Konstantinopolj ili Carigrad.Ipak mnogi narodi i jezici i danas koriste raniji naziv grada :Konstantinopolj, Carigrad…

Povoljan položaj grada između Evrope i Azije bio je veoma važan za razvoj trgovine i kulture. Zbog važnog strateškog položaja, Carigrad je kontrolisao puteve između Azije i Evrope, kao i prolaz iz Sredozemnog mora u Crno more.

Konstantinopolj je bio razvijen, bogat grad, grandiozna prestonica sa velikom hiljadugodišnjom tradicijom. Pridavala se velika pažnja kulturi i obrazovanju u Vizantiji, samim tim i Konstantinopolju kao prestonici Carevine.

Konstantinopolj je ostao prestonica Istočnog rimskog carstva ili Vizantijskog carstva, sve do njegovog pada 1453. godine.

U Konstantinopolju (današnjem Istanbulu) se nalazilo i nalazi dosta crkava, a među njima i Carigradska Velika crkva (kompleks od tri crkve), od kojih je najpoznatija i najveća Crkva Aja Sofija koja predstavlja remek delo Vizantijske arhitekture. Grad je i danas sedište Vaseljenske patrijaršije, koja je duhovni centar Pravoslavne Crkve.

Velika šizma

Velika šizma ili veliki raskol (gr. σχισμα, lat. schisma – raskol, odvajanje, cepanje, deljenje, šizma) je stanje kanonskog odvajanja i prekida liturgijske zajednice između Rimskog i Carigradskog patrijaršijskog prestola izazvano bulom isključenja koju je kardinal Humbert, u ime pape Lava IX (umrlog tri meseca ranije), položio 16. jula 1054. godine na presto Svete Sofije protiv patrijarha Mihaila Kerularija. Vaseljenski patrijarh je zbog toga isključio papsku delegaciju prisutnu u Carigradu. Ovim činom Rimska patrijaršija i njeni sledbenici otpadaju od jedne, svete i saborne Pravoslavne (Ortodoksne, Pravoverne) Crkve Hristove.

Tumačenja raskola

Postoje mnogobrojna tumačenja i analize sadržaja i dimenzije raskola. Iv Kongar (Ynes Congar , „Note sur le schisme oriental“ , u tomu 1054-1954. L’Eglise et les Eglises, I, str. 92-95) vidi raskol kao dugi proces uzajamnog „udaljavanja“ („estrangement“) Inače, danas se bolje shvata da 1054. jeste samo jedna epizoda u tom procesu „udaljavanja“ između Zapada i Istoka. Ovaj proces je pokrenut i ubrzan ne samo bogoslovskim ili crkvenim nego i političkim i kulturnim događajima.

Prednapetosti pre raskola

Pravom odvajanju prethode i slede brojna dela i rasprave u momentima napetosti, od kojih pominjemo: Četvrti Vaseljenski Sabor (451), na Petnaestoj sednici (kanon 28 ), priznaje patrijarhu Carigrada, „drugoga Rima“, iste povlastice kao i prestolu Rima. Na poslednjoj sednici papski izaslanici protestuju protiv Istočnih episkopa. Papa nije potpisao taj kanon, te tako rivalstvo između „dva Rima“ postaje javno i službeno. Dva „režima“ crkvene uprave – monarhija papstva na Zapadu i kolegijalna sabornost na Istoku -počinju postepeno da se uobličuju u različne sisteme i da se otada sučeljavaju (v. X. Alivizatos, „Les deux regimes dans l’Eglise unie avant le Schisme „, u tomu 1054-1954. L’eglise et les Eglisses , P, str. 106-116).

Pomesni sabor u Toledu (598 ) prihvata unošenje dodatka „Filiokve“ u nikejski Simvol vere, i pored toga što je papa Lav III protiv umetka da bi se poštovalo učenje Vaseljenskih Sabora. Na početku značaj tog menjanja nije primećen, ali ono će potom postati jedan od teoloških razdora između Zapada i Istoka.

Papski centralizam, koji je formulisao papa Nikola I (858-867) – koji 853. ne priznaje svetog Fotija (820-897) kao patrijarha – do krajnjeg oblika dovode pape Grigorije VII – Hildebrand (1073-1085), Inoćentije III i Jovan XXII (1316-1334). Zaista, isključenje sv. Fotija, jednog od najvećih erudita onoga vremena, najbolje pokazuje zahteve i ciljeve papa. Na osnovu pisama Nikole I, potonji kanonisti izradiće papski „Dictatus“; objavljen za vreme Grigorija VII (1073-1085), taj spis proklamuje supremaciju papstva nad Saborima i nad ovosvetskom vlasti.

Takozvana „fotijevska kriza“ ili „Fotijev raskol“ (867-879) izazvan prodorom katoličkih misionara u Bugarsku, koja je potpadala pod Carigrad. Sveti patrijarh Fotije (820-897) protivi se latiniziranju Bugarske i reaguje u okružnici upućenoj Istočnim patrijarsima (867) u kojoj navodi spisak pravoslavnih primedbi protiv Rimske Crkve. Za sv. Fotija „Filiokve“ nije prosta nesaborna izmena Simvola koji ima vaseljenski karakter, nego doktrinarna inovacija koja dotiče Trojični dogmat.

Stvarni raskol počinje odlukama Carigradskog sabora 869. godine, koji osuđuje sv. Fotija. Sam sv. Fotije saziva Sabor u Carigradu 867. godine, koji zbacuje papu i osuđuje Rimsku Crkvu. Istina, Carigradski Sabor 879-880. godine, na kojem učestvuju i legati pape Jovana VIII, priznaje sv. Fotija za patrijarha, osuđuje „Filiokve“ (sv. Fotije je zbacio papu Nikolu I koji podržavaše dodatak „Filiokve“, koji su uneli nemački katolički misionari u Bugarskoj), priznaje jednakost Carigrada sa Rimom, pri čemu Rim ima πρεσβεια.

Godine 1052. patrijarh Mihailo Kerularije zatvara latinske hramove u Carigradu zbog toga što su upotrebljavali beskvasni hleb čija materija nije valjana za Evharistiju. Godine 1053, na poziv cara Konstantina Monomaha (1042-1054), papski izaslanici dolaze u Carigrad, no patrijarh Kerularije odbija da ih primi. U toj situaciji vođa delegacije, kardinal Humbert – koga je papa opunomoćio da odgovori Lavu, episkopu ohridskom, koji beše pripremio spisak latinskih pogrešaka i novotarija – polaže na presto crkve Svete Sofije „presudu isključenja“ patrijarha. Sa svoje strane, Mihailo Kerularije osuđuje postupak kardinala…

Događaji nakon raskola

Četvrti krstaški rat (1202-1204), koji je, između ostaloga, hteo da Istočne patrijarhe i episkope zameni zapadnim titularnim, ogromno je doprineo jačanju Istočne antipatije prema Latinima. Skrnavljenjem pravoslavnih crkava u toku krstaškog pohoda i ustoličenjem latinskog patrijarha u Carigradu 1204. godine, stanje raskola praktično je zapečaćeno. Papa Inoćentije III, koji sebe nazivaše „Hristovim zamenikom“, nije učinio ništa da spreči latinske osvajače da ne čine takva sramna dela prema sedištu Istočne Crkve.

Posle oslobađanja Carigrada od vlasti Latina (1204-1261), vizantijski carevi želeli su sa političkih razloga pomirenje sa Rimskom Crkvom.

Lionska unija

Car Mihailo VIII Paleolog godine, složio se da se sazove „Sabor sjedinjenja“ Grka i Latina. Sazvan 4. maja 1274. godine od pape Grigorija H (1271-1276), Sabor u Lionu (Šesti opšti sabor održan na Zapadu ili Drugi lionski) dobio je ugled po nekim velikim rimokatoličkim teolozima – Albertu Velikom, Tomi Akvinskom i Bonaventuri – koji zaista formiraju „vrhunac teološke srednjovekovne kulture“ (papa Pavle VI). Grčki delegati, prvi put na jednom Saboru na Zapadu, prihvatili su dogmatski dekret „Fideli“, kojije potvrdio da Sveti Duh ishodi od Oca i od Sina kao iz jednog načela, a ne kao iz dva različita načela. Iako je Mihailo Paleolog (+1282) ratifikovao Lionski Sabor, a patrijarh Jovan XI (1275-1282) prihvatio pomirenje, Grčka Crkva nije prihvatila uniju sa Latinima. Štaviše, Car nije primio obećanu pomoć od Sabora. Naprotiv, njegova unionistička religiozna politika podgrejala je antilatinski pokret koji je poveo njegov naslednik Andronik II (1282-1328 ).

Florentinska unija

I pored neuspeha Lionskog Sabora, vizantijski carevi i dalje forsiraju uniju sa političkih razloga. Inače, unionistički sabori i unija kao metod pomirenja i uslov sjedinjenja, pospešili su netrpeljivost između Istoka i Zapada. Stoga se predlaže novi Sabor sjedinjenja, koji je sazvao papa Evgen IV (1431-1447), prvo u Bazelu a zatim je u januaru 1438. prenet u Feraru. Na Saboru učestvuje vaseljenski patrijarh Josif, predstavnici Istočnih patrijarhata i Istočnih Crkava, kao i car Jovan VIII (1422-1448 ), koji se nadao da će dobiti pomoć od Latina za krstaški pohod protiv Turaka. U januaru 1439. Sabor se premešta u Florencu. „Filiokve“ je izrodilo oštru polemiku između pravoslavnog episkopa Marka Efeskog i latinskih teologa (Jovana od Montenera i Jovana Torkvemade), kojima se pridružio i Visarion Nikejski. Šestoga jula 1439. potpisan je dekret o uniji ,,Laententur caeli“, u kome Grci prihvataju (1258-1282), koji zauzima Carigrad 1261. „Filiokve“, purgatorijum, Evharistiju sa beskvasnim hlebom i duhovni primat rimskog episkopa. U novembru 1439. godine potpisan je drugi dekret o uniji sa predstavnicima Jermenske Crkve. (Zaredom, Koptska Crkva 1442, Sirijska Crkva 1445. i Haldejska Crkva 1445. prisiljene su da zaključe uniju sa Rimom.) Unija zaključena u Ferari bila je kratkog daha. Sveti Marko Efeski organizuje u Carigradu veliki protestni pokret protiv onih koji su potpisali uniju. „Unijati“ su bili isterani i iz drugih pravoslavnih zemalja. Genadije Sholarije, prvi patrijarh posle pada Carigrada, uspeva da sazove Sabor 1484. godine koji je odbacio uniju u Ferari.

Isihastički sporovi

Grčko-latinske polemike (XI-XV vek), započete raspravom o „Filiokve“, kulminiraju u sporu oko palamovske doktrine o nestvorenoj prirodi blagodati (v. plllmizlm). Reakcije sholastičkih latinskih teologa prema palamizmu jasno su pokazale da je odvojenost između Zapada i Istoka dosegla veoma ozbiljan dogmatski nivo. Nije reč samo o promeni saborne vlasti primatskom vlašću, niti pak o prihvatanju nekih predanja Istoku nepoznatih, nego je problem u doktrinarnom razvoju unutar Zapadne Crkve koji hrišćane ne sjedinjuje već ih razbija. Uostalom, novi katolički dogmati sa kraja XIX veka potvrđuju tu istinu.

Tumačenja raskola, novi pokušaji unijaćenja i prozelitstva, a osobito dogmati iz druge polovine XIX veka koji su potvrdili isključivu vlast papstva, nesumnjivo su doprineli određivanju Katolicizma kao jednog konfesionalnog sistema koji Pravoslavlje „ne prihvata“. Više papa forsiraju unijatstvo (kojem već podlegoše pravoslavni u Ukrajini 1595. i Transilvaniji 1700): Pije IX u encikliki „Litterae ad Orientales“ (1848 ), Lav XIII u „Praeclara Gratulationis“ (1894), Pije XI u „Rerum Orientalis“ (1928 ) i „Lux veritas“ (1931). U decembru 1854. god. Pije IX, onaj koji će 1864. objaviti „Syllabus“, proglašava, bez konsultacije ma kog sabora, „Bulu Ineffabilis“, dogmat o neporočnom začeću Djeve Marije. Isti papa saziva Prvi Vatikanski Koncil (1869-1870) koji je doneo dogmat o univerzalnoj jurisdikciji i nepogrešivoj vlasti pape, i pored svih protestnih pokreta koji su se organizovali unutar i van Koncila. Novi dogmat, zasnovan na načelu „razvoja“ doktrine, nikad nije prihvatila Pravoslavna crkva, osobito zbog njegovih posledica po patrističku eklisiologiju.

Godine 1894. papa Lav XIII ponovo se vraća na unijatstvo i ponavlja apel za povratak apostolskom rimskom prestolu, dok u novembru 1950. papa Pije XII proklamuje dogmat telesnog vaznesenja na nebo Djeve Marije ( u Apostolskoj konstituciji ,,Munificentissimus“).

Drugi Vatikanski Koncil (okt. 1962 – dec. 1965) usvaja 21. novembra 1964. godine dogmatsku konstituciju o Crkvi, „Lumen Gentium „, gde se ponavlja doktrina Prvog Vatikanskog Koncila, formulisana u „Pastor aeternus“, o suprematiji rimskog pontifeksa, Petrovog naslednika, vidljive glave cele Crkve (br. 18 i 25), kao i dekret o ekumenizmu, „Unitatis Redintegratio“, u kojem se izjavljuje da je jedina prava Crkva Rimokatolička Crkva, dok se druge Crkve i crkvene zajednice odvojene od apostolskog rimskog prestola stavljaju na razne sporedne koncentrične krugove.

U januaru 1964. papa Pavle VI posećuje Jerusalim, gde se susreće sa Vaseljenskim patrijarhom Atinagorom I. U jesen iste godine, Svepravoslavna konferencija na Rodosu odlučuje da se započnu pripreme za otvaranje teološkog dijaloga „na ravnoj nozi“ sa Rimskom Crkvom.

U predvečerje završetka Drugog Vatikanskog Koncila, 7. decembra 1965. godine, papa Pavle VI, u katedrali Svetoga Petra u Rimu, a patrijarh Atinagora u Patrijaršijskoj katedrali u Istanbulu, dižu u isto vreme anatemu koja je između dve Crkve trajala devet vekova. Dva poglavara Crkava ipak su svesni da „ovaj gest pravde i uzajamnog oproštaja nije dovoljan da bi se stavio konac razlikama, novijim i starijim, između Rimokatoličke i Pravoslavne crkve“. Praktično, razdeljenost još postoji.

Stanovništvo

Siromasi

Počev od Homerovog doba postoje dve reči koji označavaju dve vrste siromaštva. Pod rečju penis (πένης) podrazumeva se izvesna aktivnost određene osobe, koja, međutim, nije dovoljna da bi ozbedila njen siguran opstanak; za razliku od reči ptohos (πτωχος), pod kojom se misli na pasivno siromaštvo. Pored toga, postojale su i pomoćne reči, kao što je npr. deomenos (δεόμενος, tj. „siromah“), koje su se koristile pri opisivanju siromaštva kao stanju oskudice, dovoljno velike da od 3. veka bude smatrana zvaničnom diskriminacijom u slobodnom društvu. Iz jednog teksta koji je prenet u Digestama iz 533. godine, saznajemo da se siromašnim smatrao onaj ko nije raspolagao sumom od pedeset zlatnika (aurei). Za ono vreme to je bila skromna suma, ali ne i zanemarljiva.

Seljaci

Kao i sve srednjovekovne zemlje, i Vizantija je bila pretežno ruralna. Još je car Lav IV (886-912) u svom vojničkom priručniku Taktika istakao važnost seljaka (georgiki, γεωργική) koji su hranili i davali vojnike. Poput njega, i car Roman I Lakapin (920-944) u jednom svom ediktu iz 934. smatrao je seljake glavninom poreskih obveznika koji su izdržavali državu i njenu vojnu mašineriju. Za seljaka se obično koristila reč georgos, što u prevodu znači zemljoradnik, mada je postojalo i drugih termina. Nazivani su još i ikodespote (οήκοδεσπόται, tj. „domaćini“) i horite (χωρείται, tj. „seljani“). U starijim dokumentima stanovnici sela uglavnom se pominju kao parici (πάροικοι), a ova reč razvila je svoje značenje od „naseljenika“ do zavisnog „seljaka“.

Vojnici

U Vizantiji je rat uvek bio sastavni deo životne realnosti, a vojnik deo slike svakodnevice. Tokom hiljadugodišnje istorije Vizantijskog carstva skoro da nije bilo godina koje su prošle bez ijednog ratnog pohoda. Zbog toga, vojnik je bio jedna od najznačajnijih pojava u državi, što, međutim, nije karakteristično samo za Vizantiju.

Profesori

Vizantijski predavači, bilo da je reč o učiteljima osnovnog obrazovanja ili profesorima gramatike, retorike ili filozofije, bili su naslednici jedne vrlo stare tradicije koja vuče korene još iz 5. veka p. n. e. Tek u helenistočko doba obrazovni sistem je uobličen u formu koja se, uz neizbežne promene, zadržala kroz čitav rimski i vizantijski period grčke istorije, sve dok Carigrad 1453. nije potpao pod osmanlijsku vlast. Obrazovanje je bilo trostepeno.