Prokupački Grad ili Hisar (ranije Hameum, Komplos i Toplica) je tvrđava u Srbiji oko koje se razvilo današnje Prokuplje. Smeštena je na uzvišenju iznad današnjeg grada, koje sa tri strane opkružuje Toplica, praveći svoju epigeniju. Samo utvrđenje, u današnjem obliku, je nastalo u drugoj polovini XIV veka, najverovatnije između 1371. i 1389. godine, radi zaštite ove oblasti od najezde Osmanlija, ali je izvesno da je podignuto na starijoj osnovi. Najstariji pronađeni tragovi na ovom lokalitetu pripadaju antičkom predrimskom periodu, a kasnija utvrđenja su podizana na rimskoj osnovi. Samo utvrđenje se sastojalo od ovalne citadele, zaštićene suvim šancem, na vrhu brda oko koje su se lepezasto širila dva bedema, unutar kojih su se formirala dva podgrađa u kojima se nalaze crkva svetog Prokopija iz X i Latinska (Jug Bogdanova) crkva iz XIV veka. Sa severozapadne strane citadele, nalazi se okomita stena u čijem dnu protiče Toplica, pored koje se nalazi, danas najočuvanija, tzv. vodena kula, koja se popularno naziva Jug Bogdanova kula. Danas su od nekadašnje tvrđave opstali mahom samo temelji, osim u citadeli koja je arheološki istražena i konzervirana i vodenoj kuli koja je očuvala veći deo svog prvobitnog izgleda. Prostor tvrđave se nalazi pod zaštitom države kao spomenik kulture od velikog značaja, a na njemu se ponekad odigravaju kulturne manifestacije (koncerti, predstave i druge), obično za dan odnosno slavu grada 21.07. (sveti Prokopije). Trenutno su u toku radovi na čišćenju i obnovi tvrđave.
Nazivi
– Hisar je danas najčešći naziv za utvrđenje i celo brdo na kome se prostire, a predstavlja tursku reč za tvrđavu. Zanimljivo je da taj termin ulazi u upotrebu, tek od oslobođenja tog kraja, posle srpsko-turskog rata1876—1878, dok se pre toga tvrđava nazivala jednostavno Gradište.
– Hameum (lat. Hammeum) je rimski naziv grada.
– Komplos je vizantijski naziv grada.
– Toplica je stari srpski naziv grada, koji se od kraja XIV veka naziva grad svetog Prokopija odnosno Prokuplje, po moštima sveca, koje se od 1386. godine čuvaju u gradu.
Prošlost tvrđave
Dosadašnja arheološka istraživanja potvrdila su postojanje rimskog utvrđenja na ovom prostoru, uz koje se razvio rimski grad pod imenom Hameum. On je u VI veku, verovatno za vladavine Justinijana I (527—565), obnovljen, o čemu svedoče nalazi na prostoru nekadašnjeg Herkulovog hrama (na čijim je osnovama podignuta Latinska crkva), a tom prilikom je sigurno obnovljeno i samo utvrđenje.
Pretpostavlja se da je tvrđava bila u funkciji i u X veku, kada je podignuta crkva svetog Prokopija. Crkva takvih razmera mogla je biti podignuta samo u sklopu većeg naselja, koje je moralo biti zaštićeno odgovarajućim utvrđenjem. Međutim, dosadašnja arheološka istraživanja nisu otkrila taj sloj, ali se smatra da je to posledica neistraženosti celokupnog lokaliteta.
Sredinom XII veka, Prokuplje i cela oblast Toplice bili su deo udeone kneževine Stefana Nemanje (1166)1168—1196) iz koje je on započeo preuzimanje vlasti i stvaranje nove srpske države, a smatra se da se jedan od njegovih dvorova nalazio u Toplici.
Raspadanje srpskog carstva i najezda Osmanlija u drugoj polovini XIV veka, obnavljaju strateški značaj Topličke doline, zbog čega je u Prokuplju podignuto novo utvrđenje da bi štitilo taj putni pravac. Već 1386. godine Osmanlije u svom pohodu na Kruševac zaobilaze Prokuplje, što svedoči o snazi njegovog utvrđenja, a jedan njihov odred biva potučen u borbi kod Pločnika iste godine. Te godine, u grad stižu mošti svetog Prokopija, koje se od tada nalaze gradskoj crkvi, smeštenoj u sklopu tvrđavskog podgrađa.
Tokom prvog pada Despotovine, Osmanlije 1440. godine ulaze u grad, ali on Segedinskim mirom biva vraćen despotu Đurđu (1427—1456). Konačno ga zauzimaju 1454. godine, nakon čega obnavljaju tvrđavu, a u podgrađu naseljavaju svoje stanovništvo.
Tokom morejskog rata i Pikolominijevog prodora do Skoplja, Prokuplje se našlo u austrijskim rukama. Tokom tog perioda, jedan austrijski inženjerski oficir je 1689. godine napravio plan utvrđenja na kome se jasno vidi ovalna citadela sa Donžon kulom i podgrađa koja se šire oko nje.
Nakon srpsko-turskih ratova 1878. godine, brdo nije bilo pošumljeno kao danas i na njemu su se jasno uočavala dva koncentrična bedema podgrađa ojačana sa tri očuvane odnosno jednom zarušenijom kvadratnom kulom. Nekoliko godina kasnije, Feliks Kanic je zabeležio dimenzije utvrđenja: dužina 280m, širina 180m, pretpostavivši da je u pitanju rimski kastrum, podignut u doba Justinijana I.
Tokom XX veka, celo brdo je pošumljeno, tako da su ostaci nižih delova utvrđenja danas teško uočivi. Tokom podizanja zadužbine dr. Alekse Savića tzv. Savićevca 1927. godine na vrhu brda Hisar iznad grada, otkriveni su ostaci dvorca sa živopisanim zidovima. Pretpostavlja se da je u pitanju građevina iz rimskog perioda, mada nije isključeno da je korišćena i kasnije, a njeni ostaci su uništeni tokom gradnje zadužbine koja se danas nalazi pod zaštitom države i u kojoj je smešten ugostiteljski objekat.
Izgled tvrđave
Prokupačka tvrđava se sastoji od ovalne citadele smeštene na najvišem delu brda, oko koje se šire bedemi višeg i nižeg podgrađa, dok se u severozapadnom podnožju brda nalazi isturena kula, smeštena na obali Toplice.
Sama citadela je sa severozapadne strane zaštićena oštrom stenom, tako da je bedem sa te strane širok svega 1 metar, naspram jugoistočnog koji je debeo 3.5 metra i dodatno zaštićen suvim šancem. Ulaz u citadelu smešten je na njenom severoistočnom kraju, a čuva ga kvadratna Donžon kula. Neposredno pored njega, nalazi se mala kapija, koja je citadelu povezivala sa vodenom kulom na obali Toplice. Njena unutrašnjost obuhvata površinu od oko 500m², a u njoj se nalazi i cisterna za vodu.
Oko citadele, ka istoku i jugoistoku, pruža se više podgrađe u sklopu koga se nekada nalazio rimski dvorac na čijem se mestu danas nalazi Savićevac, kao i cisterna za vodu. Bedem ovog podgrađa je ojačan sa tri kvadratne kule, nešto manjih dimenzija u odnosu na Donžon kulu u citadeli. Oko ovog podgrađa se lepezasto širi drugi bedem, ojačan možda jednom kulom, unutar koga se nalazi niže podgrađe.
Podno citadele, na obali Toplice, smeštena je vodena kula koja se u narodu popularno naziva Jug Bogdanova kula. Ona predstavlja istureno uporište koje čuva prelaz preko reke, ali i igra ulogu u snabdevanju grada vodom. Sama kula ima kvadratnu osnovu i danas je najočuvanija od svih kula nekadašnje tvrđave.
Arheološki radovi
Arheološki radovi na lokalitetu Hisar su započeli 1976. godine i obavljani su sa prekidima tokom naredne dve decenije, a izvodili su ih Muzej Toplice iz Prokuplja i Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša. Tokom njih je istražen prostor citadele koji je konzerviran i delovi podgrađa.
Od materijalnih ostataka otkriveni su:
– keramičko posuđe i testija za vodu
– alat za obradu kože
– mač, vrhovi strela i koplje
kao i otvorena kuhinja za spremanje hrane uz severni bedem višeg podgrađa. U njoj su nađeni ostaci grnčarije domaće proizvodnje koje se po ornamentici i načinu izrade mogu smestiti u XIV i XV vek, što potvrđuje pretpostavku o vremenu nastanka današnjeg utvrđenja.
Tvrđava danas
Tvrđava je danas većim delom u ruševinama, a dobar deo njenog nekdašnjeg prostora, izuzev same citadele, je obrastao u bagremovu šumu i visoko rastinje. Prostor oko same citadele je danas (jul 2008) očišćen od visokog rastinja, tako da se ostaci nekadašnjeg suvog šanca jasno uočavaju na terenu.
Sama citadela sa obližnjim Savićevcem predstavlja jedno od glavnih izletišta Prokupčana, pošto je stepeništem i stazom povezana sa gradskom pešačkom zonom. Oko samog brda prolazi trim staza, a na prostoru citadele se ponekad postavlja letnja pozornica na kojoj se izvode pozorišne, muzičke i bioskopske predstave.
Pored ovih sadržaja, postoji plan lokalnog astronomskog društva „Magelanov oblak“ da se obnovi Donžon kula i u njoj smesti opservatorija, poput one u Despotovoj kuli Beogradske tvrđave.
