Risovačka pećina, značajno arheološko, paleontološko i speleološko nalazište, pod zaštitom je države kao kulturno dobro od velikog i prirodno dobro od izuzetnog značaja.
Period nastajanja, razvoja i nestanka prvih kultura, starije kameno doba ili paleolit, odgovara starijoj, pleistocenoj fazi četvrte velike geološke epohe, kvartara. To je vreme snažnih klimatskih oscilacija koje su tokom naizmeničnih toplijih i izuzetno hladnih perioda menjale reljef nepreglednih prostranstava, te je razumljivo što pećine, kao osobite geološke formacije u kojima su kvartarne naslage sačuvane netaknute, pružaju najbolje uslove za istraživanje fosilnog čoveka, kao i proučavanja pleistocene faune. Prvi tragovi života paleolitskih ljudi na ovom području, otkriveni u pećini Risovači i potkapini Jerininog brda (lokalitet Gradac kod Kragujevca), vezuju se za toplije razdoblje s početka četvrtog ledenog doba (interstadijal WÜRM I/II) kada su ovi prostori bili pod uticajima južnih mediteranskih strujanja. Vlažna i relativno umerena klima sa dosta padavina pružala je povoljne uslove za život flore i faune, posebno biljojeda koje su paleolitski lovci najčešće i lovili. Upravo su klima i kretanje životinja presudno uticali na rasprostranjenost ljudi starijeg kamenog doba i direktno uslovljavali njihov biloški opstanak.
Na jugo–istočnoj periferiji Aranđelovca, na desnoj obali Kubršnice, uzdiže se brdo Risovača sa pećinom, značajnim arheološko-paleontološkim i speleološkim lokalitetom. Risovačka pećina je izgrađena u tamnoplavim i peskovitim krednim krečnjacima i, kao forma podzemnog reljefa, rezultat je karstnog procesa; predstavlja horizontalan, razgranat, fosilni, izvorski speleološki objekat.
Arheološka istraživanja Risovačke pećine pod rukovodstvom profesora dr Branka Gavele (od 1953. sa povremenim prekidima do 1977. godine) obuhvatila su oko 30 metara ulaznog kanala i dala važne rezultate za arheološku nauku, pre svega, jer su potvrdila postojanje paleolitskih kultura južno od linije Sava – Dunav i pružila nove podatke o životu praistorijskih ljudi.
Speleološkim istraživanjima pećine, započetim 1975. godine, rukovodio je dr Radenko Lazarević. U pećinskim slojevima, na dubini od 1–1,75 m, otkrivene su okresane kremene i koštane alatke čije odlike i način izrade ukazuju na kraj srednjeg paleolita (vreme od pre 50.000 do pre 35.000 godina). Njihov tvorac je Homo sapiens neanderthalensis, razumno biće i odličan lovac koji je vladao vatrom, pravio oruđa od kamena i sahranjivao svoje mrtve. Nažalost, ostaci neandertalskih skeleta nisu otkriveni, jer su, zajedno sa najbogatijim kulturnim slojem iz zone čovekovog staništa, uništeni pri eksploataciji kamena.
Kremene i koštane alatke iz pećine Risovače, po tipologoji i osobenostima izrade, pripadaju musterijenskoj kulturi srednjeg paleolita, a njihov tvorac je neandertalac (Homo Neanderthalensis) koji je, kao jedinstveni antropolški tip, živeo na sva tri stara kontinenta, u Evropi, Africi i Aziji. Kamena risovačka artefakta dobijena su tehnikom okresivanja: trougaoni sileksni šiljak, tzv. “ručni klin“ kao vodeći tip oruđa koje su pravili neandertalci, listoliki sileksni šiljak , strugač koji je služio za obradu kože i krzna. Od koštanog oruđa pronađena su šila za bušenje i spajanje delova kožne odeće, kao i izvanredan primerak bodeža dužine 25 cm. Brojni su fragmenti kostiju na kojima se uočavaju tragovi obrade, ali se ne može sa sigurnošću reći da li su rezultat delovanja čovekovih ruku ili je reč o posledicama mehaničkog trenja u pećinskim slojevima. Upravo činjenica da su ove kamene i koštane alatke izrađene za određenim ciljem potvrđuje da je risovački lovac bio svesno, razumno biće sa razvijenom moći zapažanja koje je svrsishodno koristilo svoju inteligenciju potpomažući se izvanrednom sposobnošću prilagođavanja u teškoj borbi za održanje svoje egzistencije.
Neandertalac nije naš direktni predak, ali su on i sapiens, preteča savremenog čoveka, imali zajedničkog pretka koji je, po nedavnim naučnim (genetskim) otkrićima, živeo u Africi pre oko 500.000–600.000 godina. Neandertalci su živeli na vrlo velikom području, na sva tri stara kontinenta u periodu od pre 250.000 do pre 45.000 godina kada preci savremenih ljudi naseljavaju evroazijski prostor migrirajući iz Afrike. Vreme od pre 45.000 do pre 28.000 godina je razdoblje u kome su skupine neandertalaca i sapiensa živele jedne pored drugih. Moguće je da su klimatska kolebanja (pre oko 40.000 godina klima je postala toplija, da bi 10.000 godina kasnije otpočelo novo ledeno doba) i sposobnost sapiensa da se uspešnije prilagodi novonastalim životnim uslovima veštije koristeći preostalu divljač doveli do izumiranja neandertalca. Neki naučnici ne izostavljaju ni mogućnost da su se neandertalci mešali sa sapiensom stvarajući novo potomstvo, međutim, danas preovlađuje mišljenje da na stablu evolucije njihova grana predstavlja izdanak čiji je razvoj okončan.
U Risovači su pronađeni brojni fosilni ostaci pleistocenih životinja iz početnih razdoblja četvrte, virmske glacijacije, među kojima je determinisano oko 20 vrsta sisara, pretežno pripadnika toplodobne stepske faune: pećinski medved, pećinski lav, pećinska hijena, vuk, lisica, divlji konj, tur, stepski bizon, džinovski jelen, šumski jelen, mamut, runasti nosorog, divlja svinja, jazavac, slepo kuče, dabar, zec itd. Fosilizovane kosti ispod naslaga sige datuju se u stadijal Würm I, a one iz naslaga krupnijeg nanosa i gline u interstadijal Würm I/II.
Prva temeljna stručna ispitivanja fosilnih ostataka izvršio je dr I. Rakovec (Slovenija) procenjujući njihovu starost na oko 70.000–100.000 godina, dok se, prema kasnijim analizama dr Mirka Maleza ( Institut “Ruđer Bošković“, Zagreb), paleontološki materijal Risovače datuje u period od pre 36.000 do pre 31.000 godina. Po broju očuvanih paleontoloških ostataka najzastupljenija vrsta je pećinski medved, ogromna životinja, veća od bilo koje današnje vrste medveda; odrasli mužjaci dostizali su težinu i do 1.000 kilograma, a visinu, u uspravnom položaju, do 3,5 metra. Brojnost pronađenih kostiju i zuba i mladunaca i odraslih jedinki omogućila je realizaciju rekonstrukcije skeleta pećinskog medveda, koja uverljivo dočarava izgled ove davno izumrle vrste.
Risovačka pećina je izgrađena u krednim krečnjacima u kojima su tektonski poremećaji formirali čitav sistem pukotina. Kao i većina speleoloških objekata u Srbiji i Risovača je nastala erozijom podzemnih voda koje su širile pukotine formirajući kanale i kaverne. Dužina pećine iznosi 114 metara, a ukupna dužina svih kanala 159 metara. Počev od njenog ulaza nadovezuju se jedan na drugi Arheološki kanal, Kanal faune ledenog doba, Optimistička dvorana iz koje uzlazni Kaskadni kanal vodi do najviše kaverne, Ćilibarske sobe i Dvorana risovačkog čoveka (25 x 15 m) sa dve manje kaverne, Snežnom koralnom i Vesninom sobom. Trakasti mermerni oniks istaložen iz toplih mineralnih voda, pećinski nakit Risovače, stalaktiti, stalagmiti, stubovi, korali, globuliti, u tonovima od snežnobelih do crvenkastih i smeđih, zatim, deo saliva sa kalcitnim stubovima nazvanim Risovačke orgulje i kristalni rub Bela griva u Dvorani risovačkog čoveka, doprinose sveopštem utisku neponovljive lepote i tajnovitosti ovog speleološkog objekta.
Pećina je stanište jedne vrste slepog miša – potkovičara, koji je, kao i sve ostale vrste slepih miševa u Evropi, ugrožen i kao takav zaštićen.
Zbog svog velikog kulturnog značaja i prirodnih osobenosti Risovačka pećina je stavljena pod zaštitu kao kulturno dobro od velikog i prirodno dobro od izuzetnog značaja, odnosno, Risovača je spomenik prirode prve kategorije. Za posetioce je prvi put otvorena 1987. godine, a ove (2009) godine preuređena je po najvišim standardima savremene prezentacije, prema projektu Rudarsko-geološkog fakulteta iz Beograda.
