Dvor u srpskim srednjovekovnim zemljama je označavao prebivalište vladara ili drugog dostojanstvenika ali i mesto odakle je vršena vlast. Rečju dvor prvobitno je označavana kuća uopšte da bi se tek kasnije njego značenje ograničilo na raskošna boravišta vladara i vlastele. U smislu arhetektonskih rešenja boravište vladara bila je kuća, prostranija od običnih kuća vlastele i zavisnog stanovništva. Veličina i raskoš izdvajale su vladarevu kuću u odnosu na ostale ali je još značajniju i upečatljiviju razliku predstavljalo dvorsko osoblje, hijerarhijski organizovano i sa brojnim i raznovrsnim funkcijama. Funkcija dvora je pre svega bilo vršenje vlasti pa je značaj rezidencije zavisio pre svega od vremena boravka vladara u njima, a tek potom od geografskog položaja i njihovog simboličkog značenja.
Dvorovi iz ranog srednjeg veka poznati su samo po imenu (Dostinika, Ston, Praprat, Kotor, Skadar). Po ugledu na Vizantiju, u razvijenom srednjem veku dvorovi srpskih vladara se smeštaju i po gradovima, na primer Skoplje i Prizren, dok se dvor mladog kralja nalazio se u Skadru. Raspadom Srpskog carstva osamostaljeni oblasni gospodari takođe biraju gradove za središta svoje vlasti naročito na onim teritorijama preuzetim od Vizantije. U poznom srednjem veku, vizantijski obrazac i nova politička situacija u kojoj je dominirala stalna opasnost od Turaka utiču na smeštanje vladarskih dvorova u gradove (Kruševac, Beograd, Smederevo).
Dvor je pratio složeni dvorski personal koji su činili pojedinci različitih titula i neretko tačno određenih funkcija. U sistemu dvorskih činova i funkcija značajnu prekretniucu čini carsko krunisanje Stefana Dušana iz 1346. godine kada je uveden čitav niz vizantijskih titula i dostojanstava.
Od 12. veka može da se prati poseban razvoj bosanske države pa u vezi sa njim i razvoj dvora i dvorskih ustanova. Kao i drugi vladari onoga vremena i vladar Bosne je imao više boravišta. Poznata su samo ona iz poslednjih 150 godina razvoja bosanske države.
Dvor je u srpskim srednjovekovnim državama imao i veliku ulogu u razvoju i širenju srednjovekovne kulture. Mladi plemići boravili su na vladarevom dvoru i na taj način su se učili dobrom ponašanju (udvornosti). Prema rečima Sime Ćirkovića u opštoj evoluciji dvora se ogledaju dugotrajni kulturni uticaji. Razlike u razvoju dvorova Srbije i Bosne otkrivaju različite kulturne uticaje i preuzimanje obrazaca iz različitih sredina.
Srednjovekovna Srbija
Istorijat — od Rasa do Smedereva
Dvorovi srpskih vladara i vlastele su tokom srednjeg veka prošli kroz dosta promena, kako u samom geografskom rasporedu rezidencija tako i u arhitekturi, dvorskim službama, ceremonijalu itd. Promene koje su se dešavale na dvoru bile su odraz promena istorijskih epoha. Rani dvorovi srpskih vladara poznati su samo po imenu. U 10. veku to su bili Dostinika i Ston a u 11. veku, Kotor i Praprat, kao i Skadar, gde je kralj Bodin primio učesnike Prvog krstaškog pohoda, među kojima se nalazio i grof Rajmond Tuluski.
Tek od vladavine Stefana Nemanje (1166/68—1196) postoje nešto detaljnije vesti o srpskom vladarskom dvoru. Dvor srpskih velikih župana nalazio se u Rasu. Poseban značaj ove prestonice sastoji se u tome što je cela zemlja dobila po njoj ime (Raška), pa čak i narod. Ras je mogao postati srpska prestonica tek nakon vizantijsko-ugarskog rata 1127—1129. godine tokom koga su Srbi osvojili i razorili tvrđavu Ras. Tokom narednog rata (1149) vizantijski car Manojlo I Komnin (1143-1180) uspeo je, uz znatne napore, da osvoji Ras. On je naredne 1150. godine napao jedno od boravišta srpskog velikog župana, ali ovaj podatak ne mora da se odnosi na Ras. Nije poznata rezidencija Stefana Nemanje koja je spaljena nakon njegovog poraza na Moravi (1190. godine).
U srpskim izvorima Ras se veoma retko pominje i to nikada kao vladarev dvor.5 Oblast Rasa bila je polje sistematskih arheoloških istraživanja. I pored toga što je otkriveno više ostataka srednjovekovnih utvrđenja, gradina, tačan položaj Rasa nije sa sigurnošću utvrđen. Od srednjovekovnih objekata u ovoj oblasti se samo tri mogu sa sigurnošću identifikovati: crkva Svetih apostola Petra i Pavla (Petrova crkva), manastir Đurđevi Stupovi i selo Deževo gde je 1282. kralj Stefan Dragutin (1276—1282) prepustio presto svom mlađem bratu Stefanu Urošu II Milutinu (1282—1321). Grad Ras je prvobitno identifikovan sa Gradinom nad Pazarištem iznad ušća Sobačevske reke u reku Rašku. Ovu ubdikaciju predložio je sredinom 19. veka ruski naučnik i putopisac A. Hiljferding a kasnije su je prihvatili mnogi istaknuti naučnici među njima i Jovan Cvijić, Konstantin Jireček i Stojan Novaković. Lokalitet je temeljno arheološki istražen. Otkriveni su ostaci kamenog utvrđenja, stambenih objekata, cisterne i žitnih jama, a pojedini nalazi ukazuju da se ovde nalazila i kovnica kralja Stefana Radoslava (1238—1243). Život u ovom utvrđenju naglo je prekinut, pretpostavlja se u vreme tatarske najezde 1242. godine. U ovu ubdikaciju Rasa posumnjao je još Mihailo Dinić dok je Jovanka Kalić kao alternativno rešenje predložila Gradinu-Postenje.
Nakon kraljevskog krunisanja Stefana Nemanjića (1217) Srbija je imala kraljevski dvor koji do sada nije bilo moguće lokalizovati. Vizantijski istoričar Georgije Pahimer u svom delu Istorijski opisi donosi izveštaj o pregovorima vizantijskog poslanstva sa kraljem Stefanom Urošem I oko udaje kćerke Mihaila VIII Paleologa, Ane, za Milutina, mlađeg Uroševog sina gde daje i značajne podatke o srpskom kraljevskom dvoru. U izveštaju su do krajnosti istaknute kulturne razlike između Vizantinaca i Srba uz krajnje negativan opis u kome prednjače opisi siromaštva i skromnosti srpskog dvora kao i prostote i jednostavnosti srpskih vladara.
Tokom 14. veka mnoga mesta označavana su kao dvor kraljevstva (curia domini regis). Četiri ove rezidencije — Nerodimlja (ili Porodimlja), Pauni, Svrčin i Štimlja — bile su grupisane u podnožju Šar planine uz obalu i na ostrvu jezera koje je nekada prekrivalo južni deo Kosova. Dvor Pauni nalazio se na obali jezera, na ostrvu preko puta nalazio se Svrčin, Štimlja se nalazila na obali nekoliko kilometara severnije a Nerodimlja 6—7 kilometara zapadnije pod tvrđavom Petrič.
U prvoj polovini 14. veka postojale su i druge kraljevske rezidencije. Mladi kralj imao je rezidenciju u Skadru a kralj je boravio i u Prizrenu i Skoplju. Verovatno je u Skoplju kralj Milutin primio vizantijskog poslanika Teodora Metohita. Metohitovo pismo o poslaničkoj misiji u Srbiji predstavlja izuzetno značajan izvor o srpskom dvorskom životu. Metohit ističe raskoš Milutinovog dvora koji je u svemu podsećao na vizantijski dvor. Međutim, i pored izražene raskoši srpskog dvora, Metohit smatra ovakvo nadmetanje sa vizantijskim carskim dvorom apsolutno bezizglednim.
Carsko krunisanje Stefana Dušana iz 1346. godine predstavljalo je značajnu prekretnicu u razvoju srpskog dvora. Nastojalo se da se dvorske službe i dostojanstva organizuju po uzoru na vizantijski carski dvor. Najočiglednije podražavanje vizantijskih uzora sastojalo se u preuzimanju vizantijskih carskih dostojanstava i titula. Međutim, ni u vreme Srpskog carstva nije postojala stalna prestonica poput Carigrada u Vizantiji, već je dvor pratio vladara iz jedne rezidencije u drugu. Novi dvorovi se nisu gradili, niti se može reći da je neki od postojećih imao prednost u odnosu na druge. Poslednji vladar koji je koristio dvorove na Kosovu bio je poslednji Nemanjić, car Stefan Uroš V (1355—1371).
Raspadom Srpskog carstva i jačanjem oblasnih gospodara njihova sedišta se smeštaju pre svega po gradovima. To je naročito karakteristično za gospodare poslednjih osvojenih oblasti — Albaniju, Epir i Tesaliju. Kralj Vukašin se vezuje za Prizren i Prilep, Dušanova udovica, carica Jelena, i despot Uglješa Mrnjavčević za Ser, a porodica Dejanovića za Velbužd (koji će po imenu Konstantina Dejanovića poneti ime Ćustendil), Jovan Komnin Asen za Valonu, Toma Preljubović za Janjinu, itd. s druge strane, kada su u pitanju stare nemanjićke zemlje, situacija ni iz daleka nije ovako jasna. Na primer, nije poznato gde se nalazio dvor istaknute porodice Vojinovića, dok je glavna rezidencija kneza Lazara bio Kruševac, međutim, on nije bio toliko vezan za njega kao što to opisuje kasnija tradicija. Kruševac je više ličio na kasnosrednjovekovno gradsko naselje nego na utvrđenje na uzvišici.
Naredni srpski vladari iz dinastije Lazarevića i Brankovića smestili su svoje rezidencije pretežno u gradskim centrima. U periodu despota Stefana i njegovog naslednika despota Đurđa Brankovića u novim prilikama centralizacije države vladarevo boravište se ustalilo u jednom gradu koji se izdizao po svom značaju iznad ostalih gradova i dvorova. Središte porodice Branković nalazilo se u Prištini i Vučitrnu a Balšića u Skadru i Ulcinju. Despot Stefan Lazarević je od ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog dobio i Beograd u kome je smestio svoju prestonicu i prema rečima despotovog biografa, Konstantina Filozofa, izgradio novi dvor.
Nakon smrti despota Stefana (1427) prema odredbama ugovora u Tati (1426) Đurađ Branković je morao da vrati Beograd ugarskom kralju pa je bio prinuđen da sebi izgradi novu prestonicu. To je učinjeno uz dozvolu sultana Murata II na obali reke Dunav kod sela Smedereva. Dvor i gradsko naselje izgrađeni su u vrlo kratkom roku (1428—1430) uz kasnija dograđivanja. Kao ranije u Beogradu, i u Smederevu je izgrađena mitropolijska crkva. Dugotrajni proces vizantinizacije srpskog dvora dosegao je svoj vrhunac u poslednjim decenijama postojanja srpske srednjovekovne države. Za razliku od vremena Srpskog carstva kada se podražavanje vizantijskih uzora ogledalo pre svega u preuzimanju vizantijskih titula i zvanja, u vreme Despotovine to se vidi u organizaciji dvorskog života i koncentrisanju državnog života u jednom od gradova.
Tipovi vladarskih rezidencija
Prema arheologu Marku Popoviću srpski srednjovekovni dvorovi mogu se podeliti na nekoliko tipova: neutvrđeni vladarski dvor sa vladarskim refugijumom, dvor u zamku i urbanu rezidenciju.
Neutvrđeni vladarski dvor bio je najrasprostranjeniji tip vladarske rezidencije u ranom srednjem veku. U srednjovekovnoj Srbiji on je karakterističan za većinu vladara iz dinastije Nemanjića. Ovakav tip vladarskog boravišta predstavljao je i kompleks dvorova na Kosovu korišćen u 13. i 14. veku. Neutvrđeni dvorski kompleksi prisutni su i u kasnijim vremenima kada su se glavne vladarske rezidencije nalazile u gradovima. Takav je slučaj bio sa dvorom u Nekudimu, jednom od omiljenih boravišta despota Đurđa Brankovića. U ranom periodu dvorovi su bili relativno skromni objekti. Dvor u Rasu bio je skupina drvenih kuća sličnih vlasteoskim boravištima ili većim seoskim kućama. Sa jačanjem i bogaćenjem države dvorovi su postajali sve raskošniji. Pošto ovi dvorovi nisu bili utvrđeni, neophodan je bio tzv. vladarski refugijum, odnosno utvrđenje gde bi se vladar sklanjao u slučaju vanrednih okolnosti (tvrđava Ras u vreme prvih Nemanjića i Petrič u okviru dvorskog kompleksa na Kosovu).
Dvor u zamku se u srpskim srednjovekovnim zemljama javlja od druge polovine 14. veka. Vladarski refugijum, iako je predstavljao privremeno boravište, arhitektonski je podsećao na zamak. Među fortifikovane dvorove mogu se ubrojati i Zvečan (kraj 13. i početak 14. veka), Jelač i Maglič, koji je bio utvrđena rezidencija arhiepiskopa Danila II. Izmenjene političke prilike u drugoj polovini 14. veka dovele su do velikih promena u organizaciji dvorova. Dvor se smešta u zamak koji postaje glavni model rezidencije. Smeštanje dvora u okvire utvrđenja uočava se i u Kruševcu i Stalaću. U Kruševcu je prvobitni rezidencijalni kompleks sa dvorskom crkvom Lazaricom naknadno opasan bedemima. Dvor despota Stefana Lazarevića u Beogradskoj tvrđavi najsloženiji je primer srpske utvrđene vladarske rezidencije. Rezidencija despota Đurđa Brankovića u Smederevu bila je poslednji u nizu utvrđenih vladarskih boravišta. Obuhvatala je prostor Malog grada Smederevsskog utvrđenja. I vlasteoski dvorovi su se strukturalno pretvarali u dvorove u utvrđenju.
Urbana rezidencija je bio treći tip vladarskih rezidencija u srednjovekovnoj Srbiji koji se javlja krajem 13. i početkom 14. veka. U 12. i tokom najvećeg dela 13. veka boravak vladara u gradskoj sredini nije bio uobičajen, ali tokom 13. i u 14. veku broj gradskih centara u srpskoj srednjovekovnoj državi značajno se povećao. Gradovi osvojeni od Vizantije — Skoplje, Prilep, Ser i Ohrid, postajali su mesta boravka srpskih vladara. U pojedinim slučajevima preuzimane su već postojeće rezidencije (Ser) dok je u drugim izgrađivan nov dvor (Prilep). Primeri palate u gradu su mitropolitski dvor u Beogradu i palata srpskih despota u Budimu.
Kako za sve evropske srednjovekovne vladare, pa tako i za srpske, bilo je karakteristično često menjanje mesta boravka. Vladar je išao u redovne obilaske zemlje radi vršenja vladarskih funkcija i ravnomernog trošenja resursa na brojnim posedima koje je imao. Takođe je bilo uobičajno da vladar prilikom velikih praznika posećuje neko poznato svetilište ili zadužbinu svojih predaka. Zbog svega ovoga postojao je niz privremenih vladarevih boravišta u kojima su se nalazili usputni dvorovi na kojima bi vladar boravio. U pojedinim manastirima postojali su posebni objekti namenjeni za boravak vladara ili drugih istaknutih dostojanstvenika. Ukoliko bi se dvor zaustavio na mestu gde nema dvora, vladar bi boravio u šatoru gde bi takođe uspostavio svoj dvor. Mesta kroz koja je prolazio vladar i njegova pratnja imala su obavezu da obezbede ljudsku i stočnu hranu kao i prenos tereta, i te obaveze su se zvale obrok, pozob i ponos.
Struktura dvorskog kompleksa
Dvor je predstavljao skupinu zdanja, različite namene i arhitektonskih rešenja. Delovi dvora namenjeni za reprezentaciju i vršenje vladalačkih dužnosti bili su solidnije građeni i luksuznije opremljeni od onih delova namenjenih za privatne potrebe. Sakralni prostor rezidencije predstavljao je granicu između javnog i privatnog prostora. Male crkve, tzv. pridvorice, bile su namenjene za ispunjavanje verskih potreba stanovnika rezidencije, ali su u slučaju potrebe mogle poslužiti i za javne ceremonije. Praksa izgradnje pridvorica bila je nastavljena i na teritoriji Moravske Srbije. Crkva Lazarica u Kruševcu bila je model za niz kasnijih pridvorica. Smederevski dvorski hram bio je poslednji u nizu pridvorica u vladarskim dvorovima, a crkve iste namene postojale su i u vlasteoskim dvorovima.
Glavna javna prostorija u dvoru bila je velika dvorana koja se najčešće izdvajala kao posebna građevina. Za srednjovekovne prilike u pitanju su bile veoma prostrane odaje površine preko 100 m2 . U njima se odvijao javni život dvora — održavanje gozbi i svetkovina, primanje poslanika i sl. Ova prostorija je bila uređivana s posebnom pažnjom. Unutrašnjost je obično bila ukrašena zastorima i skupocenim tkaninama, dok su se za zagrevanje ovakvih prostorija koristili kamini ili zidane peći. Za život dvora značajne su bile i prostorije koje su služile za skladištenje namirnica. Rezerve namirnica obično su čuvane u prizemlju dvorskih prostorija dok su kuhinja i štala po pravilu bile iu izdvojenim objektima.
Poseban deo dvora činile su privatne odaje vladara i njegove porodice. To su bile prostorije manjih dimenzija, koje su služile za spavanje i gde je postelja bila glavni deo nameštaja. Zagrevane su na sličan način kao i glavne odaje. Nameštaj se sastojao od raznih škrinja, sedišta i stolova. Održavanje lične higijene obavljano je u ličnim odajama, najčešće tamo gde se spavalo. Nisu postojale posebne prostorije koje bi služile kao kupatila. Postojali su različiti sanitarni odvodi.
Pojedini dvorovi srpskih vladara i vlastelina imali su u svom sastavu i biblioteku. Poznato je da su za dvorsku biblioteku Đurđa Brankovića nabavljane i prepisivane knjige, a neke od njih identifikovane su u različitim rukopisnim zbirkama.
Titule i dvorske službe
Aspekt dvora u srednjovekovnoj Srbiji kao mesta vršenja vladalačkih funkcija slabo je poznat. Iz perioda kada su vladari iz dinastije Nemanjića nosili titule velikog župna i kralja, od dvorskih službi poznata je samo kancelarija. Geogrije Pahimer, u svojoj belešci o srpskom dvoru Stefana Uroša I, izjednačuje titulu jednog od srpskih dostojanstvenika koji su vodili pregovore sa mezasonom, glavnim carevim opunomoćenikom. Treba istaći da je ovo samo moguće poređenje, jer u vreme kralja Uroša na srpskom dvoru nisu se koristile vizantijske titule. U retkim sačuvanim aktima zabeležene su stare titule župana, sluge, kneza i čelnika uz dodavanje atributa veliki. Ličnosti sa titulama tepčije i kaznaca imali su donekle specijalizovane dužnosti: tepčija se starao o kraljevskim dobrima, a kaznac o finansijama. Brigu o finansijama kasnije je vodila ličnost sa titulom protovestijara. Pisari sa titulama dijaka i logoteta pojavljuju se u doba kralja Stefana Dečanskog. Vladareva imovina i finansije nazivane su kuća kraljeva ili kuća careva.
Velike promene u titulaturi dvorskih funkcionera usledile su sa carskim krunisanjem Stefana Dušana 1346. godine. Uvodi se veliki broj vizantijskih titula i dostojanstava, pre svega carska dostojanstva despota, sevastokratora i logoteta. Slične titule i službe bile su prisutne i na dvorovima oblasnih gospodara, doduše značajno uprošćene.
U periodu Srpske despotovine karakteristično je dugotrajno grupisanje dvorskih službi u jednoj prestonici. To znači da su se organi vršenja vlasti (vladarska kancelarija pre svih) koncentrisali na jednom mestu i tu relativno dugo boravili u odnosu na prethodne periode kada su bili znatno pokretljiviji. S druge strane to ne znači da despoti nisu vršili svoju vlast i van dvaju prestonica (naprotiv, na primer, Stefan Lazarević je Rudarski zakonik izdao u Nekudimu) ali se ipak najveći deo odluka donosio u prestonici.
Gotovo je nemoguće, usled nedostatka izvornih podataka, proceniti koliko je dvor uticao na razvoj kulture u srednjovekovnoj Srbiji. Sigurno je da su mladi plemići boravili na dvoru i da su modele dvorskog života prenosili i u svoja središta ali nije poznato koliko je ovo doprinelo difuziji kulturnih tekovina. Kulturni život srednjovekovne Srbije pre svega je vezan za crkvena središta, naročito manastire, a do većeg značaja kulturnih centara u urbanim sredinama dolazi u poslednjem periodu razvoja srednjovekovne srpske države. Tada je i uticaj dvora na razvoj kulture veći jer su mnogi delatnici iz različitih oblasti kulturnog stvaranja boravili na dvorovima u Beogradu i Smederevu. Pojedini srpski srednjovekovni vladari su se oprobavali u književnom stvaralaštvu, Stefan Prvovenčani (1196—1228) i despot Stefan Lazarević.
Srednjovekovna Bosna
Istorijat
Razvoj dvora u srednjovekovnoj Bosni moguće je pratiti od 12. veka. Kao i u Srbiji, i u Bosni je dvor bio, pre svega, vladarska rezidencija — mesto gde je boravio vladar i odakle se vršila vlast. Poput vladara mnogih srednjovekovnih zemalja i ban Bosne imao je više boravišta. Poznata su samo neka od njih i to samo iz poslednjih 150 godina istorije srednjovekovne bosanske države. Specifičnost i jednostranost sačuvanih izvora o srednjovekovnoj Bosni dolazi do izražaja i u proučavanju dvora srednjovekovne Bosne. Naime, ne postoje narativni izvori o srednjovekovnoj Bosni bosanske provinijencije pa samim tim nema izričitih svedočanstava o tome gde se nalazila prestonica vladara. O tome se pre svega zaključuje na osnovu diplomatičkog materijala, odnosno na osnovu formule datuma u poveljama i vesti o kretanju dubrovačkih poslanika. Grupisani podaci iz poslednjeg perioda srednjovekovne Bosne ukazuju da su vladari prebivali u relativno malom broju mesta.
Pre tridesetih godina 14. veka tri mesta se označavaju kao dvor ili curia: Sutjeska, Bobovac i Visoko (Podvisoki). Sutjeska je bila glavno vladarevo boravište i ona je jedina označavana kao stono mjesto. Nedaleko se nalazio utvrđeni grad Bobovac u kome je čuvana kraljevska kruna. Krunisanje je obavljano u mestu Mile kod kraljevske tvrđave Visoko gde se sastajao i stanak. Milodraž, gde su obavljane proslave nije bio dvor već mesto pogodno za smeštanje većeg broja šatora pod koje bi se smeštale zvanice prilikom različitih svečanosti.
Broj dvorova u Bosni povećao se širenjem bosanske države i jačanjem oblasnih gospodara. Među ovim dvorovima izdvaja se Jajce koje je do 1416. godine pripadalo porodici Hrvatinića (podigao ga je početkom 15. veka vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić) a nakon te godine nalazio se u posedu bosanskog kralja i nosio je epitet stonog mjesta (od 1461). Nakok gubitka Jajca nije moguće utvrditi gde se nalazila rezidencija Hrvatinića. Grad Blagaj je nakon 1326. godine, kao stara rezidencija humskih gospodara, postao dvor u Neretvi bosanskih vladara, a kasnije je bio omiljeno boravište Kosača (Sandalj Hranić, Stefan Vukčić). Grad Borač bio je glavna rezidencija Pavla Radenovića i njegovih nasledika.
Za razliku od Pavlovića, Kosače su imale više rezidencija. Najznačajnija je, po svoj prilici bio Soko nad Šćepan poljem, a često se pominju i Bišće ili Blagaj i Novi (naziva se još Dračevica ili Sutorina). O istaknutom položaju grada Soko među rezidencijama Kosača zaključuje se na osnovu toga što se u ugovoru sa Venecijom iz 1445. Stefan Vukčić navodi sa titulom de Sochol (od Sokola). Sa ovim gradom počinju tri popisa Stefanovih župa i gradova u poveljama cara Svetog rimskog carstva Fridriha III Habzburškog i Alfonsa Aragonskog. U izvorima se češće pominju Blagaj i Novi ali se to, po mišljenju Sime Ćirkovića, pre može objasniti njihovom blizinom Dubrovniku nego izuzetnim značajem. Među brojnim rezidencijama Kosača izdvajaju se i Somobor u Podrinju, kao i Ključ u kome je čuvana riznica.
Gotovo svi dvorovi bosanskih vladara i oblasnih gospodara po tipu su bili utvrđeni zamkovi, karakteristični za evropske zemlje poznog srednjeg veka, dok se Visoko i Novi ubrajaju u urbane centre u nastajanju.
Dvorske titule
Bosanske dvorske titule poznate iz 13. veka formirane su pod uticajem susednih država Srbije i Hrvatske (kaznaci i tepčije), a takođe su korišćene i stare slovenske titule kneza i župana. Titula peharnika pripisuje se nemačkom uticaju. U natpisu bana Kulina spominje se sudija velji. Dvorsku kancelariju činili su dijaci i gramatici.
Do promena u organizaciji bosanskog dvora došlo je nakon krunisanja bana Stefana Tvrtka I Kotromanića za kralja 1377. godine. Tada su se na bosanski dvor uvele titule sa srpskog (nekadašnjeg nemanjićkog) dvora: logoteta, protovestijara i stavioca. Na bosanskom dvoru postojala je i ličnost sa titulom dvorski knez (dvorski, magister curie) koji je verovatno imao istaknuti položaj. Na dvoru Kotromanića su istaknutu ulogu mogle imati, što je naročito poznato iz pregovora sa Dubrovčanima, i ličnosti bez formalne titule ili dvorske službe koje su u dubrovačkim aktima označavane kao consiliarii (savetnici). Na dvorovima oblasnih gospodara prisutne su slične titule kao i na vladarskom dvoru, a nakon promena u titulaturi na kraljevskom bosanskom dvoru podražavanje ovog uzora prisutno je i na dvorovima oblasnih gospodara.
Za kraljevski dvor u Bosni nije bila karakteristična stepenasta hijerarhija titula i činova prisutna u Vizantiji, a ni simetrične grupe dostojanstvenika u službi kralja i kraljice, što je bilo karakteristično za ugarski kraljevski dvor.
Dvor i kultura
U kulturi srednjovekovne Bosne dvor je igrao istaknutu ulogu posrednika u razmeni kulturnih obrazaca. Na njemu su boravile ličnosti koje su bile upoznate sa strujanjima u kulturi drugih evropskih sredina. Boraveći na vladarevom dvoru mladi plemići su se upoznavali sa pravilima dvorskog ponašanja i nakon odlaska sa dvora nastojali su da svoj život urede ugledajući se na pripadnike istog staleža u susednim državama. Uzdizanjem pojedinih oblasnih gospodara rastao je i značaj njihovih dvorova, što je imalo veliki značaj u kulturnoistorijskom pogledu, jer su i oni nastojali da oponašaju model vladarskog dvora, čime su širili domete specifične ritersko-dvorjanske kulture koja se razvijala u poslednjoj etapi postojanja srednjovekovne Bosne. Ova kultura podrazumevala je, u većoj ili manjoj meri, apsorbovanje mnogih elemenata karakterističnih za zapadnoevropsku kulturu u poznom srednjem veku. Artefakti pronađeni prilikom arheoloških iskopavanja (posebno na lokalitetu Bobovac) ukazuju na snažno prisustvo gotičkih elemenata u materijalnoj kulturi Bosne poznog srednjeg veka. Gotički uticaji primetni su i na mnogim drugim predmetima (novac, pečati, heraldički simboli, minijature). Drugi element evropske ritersko-dvorjanske kulture prisutan u Bosni bilo je i viteštvo koje se manifestovalo kroz viteške redove, heraldička obeležja i razvijenu društvenu etikeciju. Pojedini izveštaji dubrovačkih poslanika govore o tome kako je audijencija na dovrovima bila praćena ceremonijalom uz prisustvo dvorana i drugih uglednih ličnosti. Među stranim plemstvom bosansko plemstvo je bilo prihvaćeno kao ravnopravno u svim onim segmentima koji su bili od značaja za kulturu poznog srednjeg veka.
Ništa se ne zna o najistaknutijim delatnicima na polju kulture na dvorovima srednjovekovne Bosne, ali postoji srazmerno veliki broj obaveštenja o sloju dvorana čiji je zadatak bio da zabavljaju vladara i dvorjane. Oni su označavani različitim nazivima i imali su razne specijalnosti (pevači, svirači, glumci itd).
